Иргит
Иргит, иркит (хак. іpгіт, монг. эрхүд, эрхид, бүр. ирхид) – хакас омук саҕай бииһин биир аҕа ууһа (сөөк). Иргит диэн биис алтайдарга, тываларга, дархаттарга, бүрээттэргэ уонна сойотторго эмиэ баар.
Aат туһунан
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Сорох чинчийээччилэр сабаҕалыылларынан "иркыт" эбэтэр "эрхүд" диэн аат былыргы түүрдүү ирки уонна -д сыһыарыы холбоһуутуттан үөскээбит[1]. Ирки(н) былыргы түүр тылыгар "дьон, омук" диэн суолталааҕа[2]. Моҕол тылыгар бу тыл "иргэн" диэн уонна эмиэ "дьон, омук" суолталаах[3]. Ону таһынан "иргэн" тыл тоҥус төрүттээҕин туһунан сабаҕалааһын баар[4].
Төрдө
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Хакастар саныылларынан иргиттэр Енисей кыргыстарыттан үөскээбиттэр уонна Маҥан Ийүс, Уйбат өрүстэринэн олорбуттар. Б.З. Нанзатов сабаҕалыырынан иркиттэр Сайаан самадьыларыттан төрүттээхтэр. А. Очир этэринэн иркиттэр өбүгэлэрэ тэлэ биистэрэ буолаллар[2]. А.С. Шабалов сабаҕалыырынан тэлэ биистэрэ моҕол тыллаах этилэр[5].
История
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Былыр-былыргыттан Танну-ула уонна Сайаан хайаларыгар иркит (иргид) диэн биистэр олорор этилэр. А. Очир этэринэн иркиттэр VIII–XIII үйэлэргэ тэлэ биистэриттэн биирдэстэрэ этилэр уонна олору кытта Уйгуур хаҕанатын сүрүн омуга буолбуттара. Кинилэр уруккуттан түүрдэри[2], Сайаан самадьыларын уонна моҕоллору кытта ыкса сыһыаннаах этилэр. Моҕоллор кинилэри эрхид эбэтэр эрхүд диэн ааттыыллара. Иркиттэр Моҕол сириттэн ураты Россияҕа бүрээттэр, алтайдар, тывалар уонна хакастар быыстарыгар бааллар. "Иркит" диэн аат киэҥник тарҕаммыта бу биис былыр улахан уонна күүстээх буоларын туоһулуур.
Бүрээт иркиттэрэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Б.З. Нанзатов саныырынан иркиттэр уонна бүрээт ирхидэйдэрэ (эрхидэй) биир төрүттээх буолуохтарын сөп. Ол эрээри ирхидэйдэр булаҕат бииһигэр курыканнар кэмнэригэр холбоспут буолуохтаахтар, оттон иркиттэр бүрээттэргэ XVIII—XIX үйэҕэ сыстыбыттар[6]. Иркит аҕа ууһа сойотторго, Тунка уонна Ока бүрээттэригэр баар; булаҕат ирхидэй аҕа ууһа идин бүрээттэргэ бааллар.
Моҕол уонна Кытай иркиттэрэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Моҕол сиригэр иркит биистэрэ манныктар: эрхид (иргит)[7] дархаттар быыстарыгар; эрхит (иркид), хасахан иркид Алтаай урааҥхайдарын быыстарыгар. Иркиттэр сорҕолоро Хубсугул урааҥхайдара үөскүүллэригэр кыттыбыттар. Хубсугул хаасут улууһугар (хошуунугар) ирхыт (иркит) аҕа ууһа баар[8][9].
Кытайга эмиэ иркиттэр бааллар. Маннааҕы иркиттэр икки улахан бөлөххө арахсаллар: улуг иргит уонна бичии иргит[7].
Эбии көр
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Литература
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Энциклопедия Республики Хакасия : [в 2 т.] / Правительство Респ. Хакасия; [науч.-ред. совет.: В. А. Кузьмин (пред.) и др.]. — Абакан : Поликор, 2007. Т. 1 : [А – Н]. — 2007. — 430, [2] с. : ил., портр. — Библиогр. в конце слов. ст. – С. 243.
Быһаарыылар
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- ↑ Дугаров Б. С. О происхождении рода иркит (эрхид) // Problems of Ethnic History of Nomadic Peoples in Central Asia. — Ulaanbaatar, 2002. — P. 147—155.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Очир А. Монгольские этнонимы: вопросы происхождения и этнического состава монгольских народов / д.и.н. Э. П. Бакаева, д.и.н. К. В. Орлова. — Элиста: КИГИ РАН, 2016. — 286 с. — ISBN 978-5-903833-93-1
- ↑ Дарваев П. А. Калмыцкий язык в свете теории культуры языка и речи: проблемы функционирования и перспективы развития. — Элиста: Джангар, 2003. — С. 129. — 280 с. — ISBN 9785945870932
- ↑ Раннее государство, его альтернативы и аналоги. — Волгоград: Учитель, 2006. — С. 513. — 560 с. — ISBN 9785705709465
- ↑ Шабалов А. С. Происхождение уйгуров, ойратов (калмыков) и других телэских племен XVIII в. до н. э. — XIV в. н. э. — Иркутск: Издательство Иркутского государственного технического университета, 2014. — 248 с.
- ↑ Нанзатов Б. З. Этногенез западных бурят (VI—XIX вв.). — Иркутск, 2005. — 160 с. — ISBN 5-93219-054-6.
- ↑ 7,0 7,1 Монгуш М. В. Тувинцы Монголии и Китая: этнодисперсные группы (история и современность). — "Наука", 2002. — 156 с. — ISBN 9785020306448
- ↑ Этнические и историко-культурные связи монгольских народов. — БФ СО АН СССР, 1983. — С. 98. — 147 с.
- ↑ Данилова З. А. Трудовые иммигранты: адаптация в принимающем обществе : региональный аспект. — IMBT, 2009. — С. 20. — 227 с. — ISBN 9785792503250