Курыкааннар

Хань омук «Цзю-Таньшу» диэн Тан династиятын хроникатыгар гулиганнар Ханьхай диэн сир хоту өттyгэр олороллор диэн суруллубут. Бу сир аатын Иакинф Бичурин XIX үйэ саҕаланыыта Байкал күөлэ диэн тылбаастаабыт. Дьэ бу мантан ыла гулиганнар Байкал таһыгар олорбут омук диэн санаа үөскээбит. Бичурин бу санаата олохсуйарыгар, XVII үйэтээҕи Кытай кэнсэлээрийэтин биир суруксута бэлиэтээһин оҥорбутун учуоттаабыт. Бу суруксут Тан династиятын саҕанааҕы гулигань омук Юань саҕанаагы (XIII үйэ, монгол династията) Ангараҕа бэлиэтэммит кули-ангу-хэшэ диэн биистэн төрүттээх буолуон сөбүн, гулигань сирэ күн уһуур, түүн кылгыыр сирин кытта хабар диэн этииттэн сиэттэрэн мамонт муоһа (ху-ту) аҕалыллар Ятоку (Дьокуускай) диэн дойдутугар кырдьык оннук үһү диэн суруйбутугар олоҕурбут.
Гулиганнар сирдэриттэн өссө хоту диэки бардахха эрэ, муораҕа (Бэй-хай) тиийэҕин, ол кэнниттэн хоту дьэ күн уһуур, түүн кылгыыр дойдута баар диэн этиллэр. Бу кэпсээн хайдах эрэ бу уһук хоту сиргэ тиийэ гулиганнар сабыдыаллара, бас билэр сирдэрэ тиийэрuн көрдөрөр курдук. Гулигань посола Ханьхай (куйаар) күн киирэр сиригэр чугас диэн оччотооҕу Хань (Кытай) географтарын улаханнык соһуппут, бэрт элбэх мөккүөрү таһаарбыт. Онтон кэлиҥҥи учуонайдар бу хань хай диэн иероглибы олох атыннык тылбаастыыллар. Ол курдук Ю.А.Зуев диэн Кыргызстаҥҥа олохсуйбут олус интириэһинэй үлэлэрдээх советскай учуонай Киин Монголияҕа баар Хангай хайата диэн тылбаастаабыта. Үгүс араас омук учуонайдара Гоби кумах куйаара диэн этэллэр. Онон И.Бичуриҥҥа олоҕуран, А.П.Окладников уонна Л.Н.Гумилев у.д.а. үлэлэригэр Байкал хоту өттүгэр олорбуттара диэн этиилэр баалларын, Гоби куйаарын хоту өттүгэр олохтоохторо диэн саҥалыы ыйыахха наада. Гулиганнар Тываҕа олорбуттара диэн ааҕыллар дубо (тумат?) бииһин кытары ыаллыы олороллоро ахтыллар, кинилэртэн хоту кыра муора баар эбит, аҕыс хонугунан мууһунан бу муораны туоруохха сөп диэн этиллэр. Бу муора хоту өттүгэр улахан хайалар бааллар, онно гулиганнарга майгынныыр үгэстээх олус улахан дьон бааллар диэн кэпсэнэр.
Курыканнар тустарынан дьиҥэр Күл-Тегин чиэһигэр туруоруллубут пааматынньыка баар руна сурукка биирдэ эрэ ахтыллар. Онно этиллэринэн үч-курыканнар, табгачтар (Тан империята), тогуз-огузтар, Енисей кыргызтара уонна киданнар курдук күүстээх омуктары кытта бииргэ былыргы түүрдэр Улуу каганаттарын биир олус кутталлаах утарсааччыта буолаллар эбит. Онон үч-курыканнар дойдулара ыалларыгар кыргызтарга да, тогуз-огузтарга (былыргы уйгурдар) да, кытайдарга (киданнарга) да, Орхон түүрдэригэр да бас бэриммэт, тэҥҥэ аахсар эбит. В.В.Радлов бу үч-курыканнар саха өбүгэлэрэ буолуохтарын сөп диэн эппитэ.
Маҥнайгынан Н.Н.Козьмин түүр суругар ахтыллар үч-курыканнар уонна Тан династиятын хроникатыгар кэпсэнэр гулиганнар биир норуот буолаллар диэн сабаҕалааһыны оҥорбута уонна сахалар өбугэлэрэ буолаллар диэн эппитэ. Кырдьык былыргы хань (билиҥҥи Кытай) тылыгар "р" буукуба "л"–га кубулуйар эбит. Онон бу ааттаммыт былыргы омуктар биирдэр диэн санаа бигэтик олохсуйан турар. Ол эрээри курыканнар ааттарыгар арааһа үс бииһинэн олороллорун көрдөрөр "үч" диэн сыһыарыы баар. Онтон гулиганнар икки сыгинынан олороллор эбит. Гулиганнар Селенга өрүһүгэр олорбут Хуйхэ (уйгуурдар) биистэрин хоту өттүгэр олороллор диэн олус быһаарыылаах ыйыы буолар. Онон гулиганнар билиҥҥи Бурятия киин өттүгэр олорбут буолуохтарын сөп. О÷÷îòóҥàð хань хай îë ààòà куйаар диэн өйдөбүлү Селенга өрүһэ хоту өттүгэр бүтэр уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ ньэлэмэн истиэби ааттыыллар быһыылаах диэҕи баҕарыллар. Гулиганнар сирдэригэр олус элбэх сарана биитэр лилия диэн от үүнэрэ бэлиэтэнэр. Ол аата бу гулиганнар бу оту хомуйан аһылык оҥостуналлар эбит, ол аата сири оҥоруунан буолбакка, хомуйуунан дьарыктаналлар эбит. Енисей өрүс үөһээ баһыттан бу үүнээйи Чикой өрүскэ диэри олус киэҥник тарҕаммыт эбит. Кэлиҥҥэ диэри онно олорбут норуоттар сарананы аһылык оҥостоллор эбит.
Билиҥҥи түүр уонна монгол омуктарын тылыгар курыкан диэн биис аатыгар (этнонимҥа) майгынныыр суолталаах хас да тыл баар. Онтон сиэттэрэн, араас сабаҕалааһын барыта оҥоһуллар. Холобур, сахаҕа үс кырыы хаан, хоро хаан диэн баар диэбит курдук. Бурят эдэр ученайа Баир Нанзатов былыргы түүр тылын òûëäüûòûҥар qoriyan ~ quriqan – “"байыаннай лааҕыр" диэн өйдөбүллээх тыл баарыгар сиэттэрэн, үч-курыкан диэн термины "ус байыаннай лааҕыр" диэн тылбаастыыр. Онон курыканнары былыргы түүрдэр хаалларбыт байыаннай гарнизоннара диэн өйдүөххэ сөп курдук. Ол эрээри Г.В.Попов этэринэн qoriyan диэн хориган диэн тылбаастаныан сөп эбит, онон курыкан диэни кытта ханыыласпат курдук. Бурят тылыгар хорео диэн эмиэ күрүө, сүөһү күрүөтэ диэн суолталаах эбит. Түүр тылларыгар гурук биитэр курук, онтон монгол тылларыгар хориг биитэр хоригул диэн ыраахтааҕы бэйэтин дьонун эрэ кытта сылдьара көҥүллэнэр, атын, туора дьон киирэрэ олох көҥүллэммэт сирин ааттыыллар эбит. Мантан сиэттэрэн, түүрдүү курыкан, монголлуу хори диэн буолаллар быһыылаах диэн санааҕа кэлэбит. Д.В.Цыбикдоржиев диэн эмиэ бурят эдэр ученайа курумчиннар куораттарын эр дьон олорор дьиэлэрэ, кыргыс үөрэҕэр үөрэнэр уолаттар боотур буолуохтарыгар диэри бэлэмнэнэр сирдэрэ диэн этиини киллэрэр. Уопсайынан гур-хан диэн монгол тылыгар улуу хаан диэн суолталаах. Рашид-ад-дин суруйарынан, Чыҥыс Хаан күтүөттэрэ бэйэлэрин ааттарыгар, куркан диэн титулы эбинэллэр эбит. Г.В.Ксенофонтов бары монгол тылларыгар хюргэн~кюргэн диэн, онтон тоҥус тылыгар курокан~куракан~курэкэн диэн күтүөт диэн суолталаах диэн ыйан турар. Сахаҕа эмиэ иннэ майгынныыр суолталаах тыл баар: кэргэн диэн. Онон суолтата олох туспа. Арай тоҥустарга уонна кинилэр өбүгэлэригэр шивей–татаар бииһигэр курыканнар кырдьык күтүөт уонна баһылык буолуохтарын сөп курдук.
Баир Нанзатов этэринэн, курыканнарга ол аата түүрдэр түүлээх хомуйаары тэрийбит гарнизоннарыгар нэһилиэнньэтэ араас омуктан турар буолуон сөп. Түүр уонна монгол тылларынан саҥарар биистэр буойуттара, оччоттон баччаҕа диэри таас тутааччы уонна эргиэмсик быһыытынан биллэр Орто Азия олохтоохторо согдар (сортоллор) эҥин бары гарнизоҥҥа (хориган) олорор дьон буолуон сөп. Кытай áûëûðҥû ñóðóéóóëàðûҥàð ҥулиганнар олус үчүгэй, түргэн сылгылары туталлар диэн бэлиэтээн суруйаллар. Күҥҥэ хас эмэ тыһыынчанан лины сүүрэллэр диэн бэлиэтииллэр.
Курыканнар VII үйэттэн ылата ханнык да источникка ахтыллыбаттар. Кэлин X-X(?) үйэтээҕи араб-перс айанньыттара Енисей кыргызтарыттан хоту-илин диэки бадарааҥҥа олорор кури-фури диэн суруллубут дьиикэй омук баарын бэлиэтииллэр.