Галкин Иван Алексеевич

Иван Алексеевич Галкин — хаһаах атамаана, Өлүөнэ остуруогун (билигин Дьокуускай куорат) өрүс уҥа кытылыгар көһөрбүт киһи.

Саха сиригэр кэлиэн иннинэ

Иван Галкин аҕата Ермаагы кытта Сибииргэ кэлбит хаһаак эбит. Иван сулууспатын кинини кытта саҕалаабыта. 1618 сыллаахха Енисейдааҕы остуруок тутуутугар ыытыллыбыт. 1629 сыллаахха сын боярский аатын иҥэрбиттэр уонна атамаанынан анаан Илим өрүскэ 33 киhилээх этэрээти биэрэн ыыппыттар. Өлүөнэ буолагын (волок) таhыгар Илим уонна Кута өрүстэр ыккардыларыгар ууну чинчийбит уонна ол эргин онно симиэбийэ туруорбут. Онтукатын кэлин кэҥэтэн, 1647 сылтан Илим остуруога диэн ааттыыр буолбуттара. Илим остуруога кэлин нууччалар улахан тохтоон ааһар сирдэрэ буолбута, кэлин туспа Илим бойобуодустубатын киинигэр кубулуйбута.

1629 бүтүүтүгэр наартаннан буолак нөҥүө үөһээ Өлүөнэҕэ тиийэн Кутаа таhыгар баар пост хаһаахтарын бэйэтин дьонунан солбуйбута. 1630-1631 сыллар кыстыктарыгар онно баар Бугор туппут симиэбийэтин остуруок гыммыта («зделал городком, башню поставил»). Ол кыhын Сота уонна Каян кинээстэри утары бохуокка сылдьыбыт. Сота кинээhи сырсыы түмүгэр сэриигэ 10 хаhаак өлбүт, ол гынан баран кыайыыны-хотууну хаhаактар ситиспиттэр. Төннөн иhэн этэрээт төгүрүтүүгэ түбэһэн 5 хонук устата сэриилэспиттэр. Ол да буоллар биир да киһилэрин хаалларбакка да, өлөттөрбөккө да, дьиэлэригэр төннүбүттэр.

Саха сиригэр тиийиитэ

1630 сааhыгар струугтары туттан баран Өлүөнэннэн аллара түһэр. Сахалар олорор сирдэрин булан күүһүнэн дьаһаах төлөтөр. Галкин ол са5ана биллэриитэ маннык: сахалар «скотны и копны и людны и доспешны и воисты». Ол сахаларыттан Аллан өрүскэ элбэх киhи олорорун истэр, аны онно устар. Амма Аллаҥҥа түһэр сириттэн быhа холоон 400 биэрэстэни өксөйөр. Ол айана биир ый курдук буолар. Алланнар «под государеву руку» барартан аккаастаналлар, ол иhин Галкин, буоларын курдук күүһүнэн өттөйөн ол дьон дьахталларын уонна оҕолорун аманаат ылан бэринэргэ күһэйэр. Инньэ гынан Арассыыйаҕа өссө хас да сири эбэн төннөр. Төннөн баран аан бастакыннан Өлүөнэ туhунан суруйар, Кутаа өрүстэн Бүлүүгэ дылы 2 тыһ. биэрэстэ курдук сир туһунан кэпсиир, эбии алта уҥа улахан салааларын (Киренга, Чая, Чичуй (Чуя), Витим («а поперек... с версту»), Өлүөхүмэ (Олоохуна) («шириною версты с полторы и больше»), Аллан («поперек версты с две»), уонна үс хаҥас салааларын (Ичера, Пеледуй, Бүлүү) суруйбут. Бу бохуот түмүгэр Москубаҕа 716 солк. («по московской оценке») үп киллэрбит - оччотооҕуга бу сүдү улахан харчы. Галкин кэлин Дьааҥы, Индигиир, Халыма, Тунгуска уонна Иркут өрүстэргэ эспэдииссийэлэри тэрийэр уонна кыттар (XVII үйэ 30 - 40-с сыллара).

Былааһы ылыыта

1633 сыллаахха балаҕан ыйын 21 күнүгэр атаман Иван Галкин 12 служилай дьонун кытта Өлүөнэ остуруогун бирикээсчигин Парфен Ходыревы "насильством" былаастан туоратар. Тута Бахсы кинээhэ Тусергэ сиригэр сэриинэн барар. Бу кинээс дьаhаах төлүүртэн аккаастанан олорор эбит. Улахан утарылаhыы кэнниттэн элбэх киhини аманаат ылан Тусергэ дьаhааҕы төлүүргэ күһэллэр. Ол кэннэ Өйүк мэҥэ сахаларын самнарар. Ол гынан баран ыарахан балаhыанньа үөскүүр. 1634 сыл саҕатыгар Галкин дьоно күүһүлээн уонна уоран-талаан улуустары утары туруораллар. 1633 с. Намнар сэриигэ бэлэмнэнэллэрин истэн бэйэтэ утары барар. 50 киhилээх этэрээт ол да буоллар хотторон остуруокка төннөр. Сахалар ситэн кэлэн тохсунньу 9 күнүгэр остуруогу төгүрүйэллэр, олунньу 28 дылы оннук олороллор. Бу күн бороҕоннор уонна хаҥаластар тыл тылларыгар киирсибэккэ баран хаалаллар. Тута Галкин Бөтүҥ улууhугар ыар ыалдыт буолан тиийбит. Ыам ыйын 9 күнүгэр 1634 с. "якольских князцей Бурдуя и Семена Улта" курээри сылдьалларын тохтотор.

1634 с. сулууспалаах дьон Постник Иванов уонна Аникей Никитин "ходили в новую землю вверх по Вилюе реке на сторонную реку Туню к новым тунгуским людям" уонна увалагир, сологон, калтагир аҕа уустарыттан аманаатары ылаллар. Бу сылга Федор Чуркин этэрээтэ Аллаҥҥа тиийэн "середь Катулинского роду" остуруок туттар.

Күүһүнэн өттөйөн Галкин олохтоохтору утары туруорар. Парфен Ходырев суруйар: "стало тем якуцким князцам и их улусным людям изгоня велика". Ол үрдүнэн Галкин мангазея хаhаахтарын утары барар. 1635 с. енисей воеводата А.Племянников ыраахтааҕыга Галкин этэрээтэ Степан Кортыов этэрэтигэр саба тустэ диэн биллэрбит. 4 киhи өлбүт.

Остуруогу көһөрүү

Өлүөнэ осутуогун бирикээсчигинэн олорон Галкин Бекетов туппут остуруогун атын сиргэ көһөрбүт. 1638 сыллаахха Галкин оҕуруоҕа, туттар сэпкэ-сэбиргэлгэ атастаhан 1162 кииhи, 11 киис сону, 65 саhылы, 2 саhыл сону ылбыт. Харчынан 1250 кииhи атыылаhан Галкин уопсайа судаарыстыба 1500 кииhи булбут. 1645 с. Дьокуускай остуруогар атыылаhан ылбыт дьүкээгир кыыhын ("девку" Катоя) кириэстииргэ бирикээстээбит. Ол туhунан иеромонах Порфирийга "память" ыытыллыбыт.

Байкал

1648 сыллаахха байаар уола Галкин этэрэттээх Енисей остуруогуттан тахсан Байкаалы хоту өттүттэн эргийэн Баргузин өрүскэ түспүт. Сайын ол өрүһү өксөйөн 40-ча биэрэстэлээх сиргэ хайа үрэҕэ түһэр сиригэр (кэлин Бааннай диэн ааттаммыт) остуруок тутуутун саҕалаабыт. Ол остуруок Байкал "кэннигэр" нууччалар бастакы тирэх пууннарынан буолбут. Галкин хаһаахтарын кытта нууччалартан бастакы уһун устууну оҥорбут киһиннэн ааҕаыллар. Кини билиҥҥи Култуктан билиҥҥи Нижнеангарскайга дылы устубут. киһилээх этэрээт баарыстаах эрдинэр хараабылларынан устубут. Бу экспедиция суолтата: 1) үчүгэй хараабыллаах эрэ киһи устар уута эбит диэн билии, 2) Ангарааттан Байкал "кэннигэр" хараабылынан устар суолу арыйыы. 1648 сыллаахха бу суолунан баран байаар уола Иван Похабов Монголияны булбута. Остуруок туттаран баран баргузин остуруогун бастакы кулубата Галкин хаһаахтарын сорҕотун Селенга уонна Уда өрүстэринэн ыыталаабыт: "для государства ясачного сбору и для прииску новых землиц", "для приводу к государевой милости местных народов, для розыска "золотые и серебряные руды". 1649 сыллаахха остуруокка аҕыйах киһини хаалларан баран Яков Похабов салайааччылаах этэрээти Витим өрүс уонна Буженей күөлгэ ыытар. Бэйэтэ буоллаҕына Еравин күөллэригэр барар. Бу сырыы түмүгэр дьаһаах хомуйар сирдэр улаханнык хаҥыыллар. Галкин Баргузин остуруогар икки сыл олорбут кэмигэр улахан хаһаайыстыба тэриммит эбит: 40 четь оруос (эбэтэр чиэппэр - бурдук кээмэйэ, быһа холоон 6 буут), 27 четь эбиэс, 4 четь нэчимиэн уонна 1 четь сэлиэһинэй ыһар эбит.

Кэлин Галкин Баргузин остуруогар бирикээсчигинэн хаста да буола сылдьыбыта биллэр. 1650 сыллаахха Василий Колесников солбуйбута. 1652 с. енисей атамаана Иван Галкин, Байкаалтан Үөһээ Ципаҕа тахсан Баунтовскай остуруогу тутар. 1660-с сс. Енисейскайга сулууспалаах дьон испииһэгэр баар эбит.

Сибииргэ уолаттара - Андрей, Осип, Никифор эмиэ сулууспалаабыттара.

Ыйынньыктар

• Биография.ру
• Новое зеркало Хроноса Биографический указатель