Боруоба

Боруоба диэн туох эмэ биллибэти, саҥаны оҥорон көрөн билэ, үөрэтэ, холоно сатааһын ааттанар.Нууччаттан киирии тыл. Сахалыы "холоон көрүү" диэххэ сөп.

Сахалар «Киһи тутан-хабан көрдөҕүнэ эрэ астынар» диэн оҕону үөрэтии хайдах барыахтааҕын быһаарар этиилээхтэр. Бу этии үөрэх барыта боруобаланан, хос-хос хатыланнаҕына эрэ оҕо өйүгэр-санаатыгар дириҥник, умнуллубат гына иҥэрин быһаарар.

Оҕоҕо тугу эмэни билбэтин эттэххэ, хайаан да боруобалаан, тутан-хабан көрдөҕүнэ эрэ астынар, сөп эбит диэн итэҕэйэр оччоҕуна билинэр, ылынар.

Холобурга, кыһын тымныыга кыра оҕолорго таһырдьа оонньуу тахсалларыгар: «Муус кыырпаҕын айаххытыгар угумаҥ, уоскутун хам ылыаҕа, [[[айыы]]-айа буолуоҕа, хаан тахсыаҕа»,- диэн анаан-минээн сэрэтэн этэҕин. Арай таһырдьа тахсаат даҕаны көрбөт кэмҥэр түбэһиннэрэн, бары ити этиини боруобалаан көрөн, тоҥ мууска уостарын хам ыллаттарбыттарын, тоҥ муус куһуоччуктарын уостарыгар ыйаабыттарын ылаттыыргар эрэ тиийэҕин. «Айыкка», «абытай» буолбутун, уостан хаан тахсыбытын кэнниттэн тымныы муустан сэрэнэр үөрэх дьэ өйдөрүгэр түһэн умнуллубат гына хатанар, аны тыыталларын, салыылларын быраҕаллар.

Оҕо боруобалаан, бэйэтэ билэ-көрө илигинэ тылынан этэн үөрэх соччо киирбэтин «Сүүстэ этии» диэн аналлаах үөрэх баара биллэрэр. «Тоҥ мууһу салаама» диэн төһөтө эмэтэ эппитин кэннэ, оҕо барыта кэриэтэ син-биир боруобалаан көрдөҕүнэ эрэ табыллар. Сорох кистээн сэрэнэн салыыр, сорох тылын хаарыттаран, дьукку тартаран кэһэйэн баран биирдэ тохтуур.

Эбэтэ кыра сиэнин «Этэрбэһинэн ууну кэһимэ» диэн үөрэтэ, этэ сатыыр даҕаны уола киэһэ аайы сытыйбыт этэрбэһин бэллэччи кэтэн кэлэрин этэрбэс быатынан чыпчархайдааһын кэнниттэн этэрбэс сытыйара нэһиилэ тохтообута эмиэ биллэр.

Кыра оҕо алҕас хатыылаах кактус үүнээйини харбаан ыллаҕына «Айыы-айа» буолан кэһэйэн аны ханнык да үүнээйиттэн, тугу билбэтиттэн сэрэнэн тарбаҕын төбөтүнэн кэйиэлээн, бэрэбиэркэлээн көрбөккө эрэ тыыппат буоларга түргэнник үөрэнэр.

Боруобалаан көрүүттэн кэһэйии кэнниттэн үөрэнии ордук дириҥник, умнуллубат гына иҥэр. Бу үөрэх ордук кыра оҕо итиини тыыппатын наадатыгар тарбаҕын төбөтүн итиинэн хаарыттаран үөрэтиигэ биллэр. Оҕону сэрэхтээх буолууга үөрэтэргэ олус туһалаах ньыматын сахалар былыр-былыргыттан билэн оҕолорун иитиигэ туһана сылдьаллар.

Арыгыны элбэхтик иһэр куһаҕанын туһунан бары; учууталлар, төрөппүттэр, билэр дьон эмиэ этэллэр. Оҕо улаатан иһэн ханнык эмэ хампаанньаҕа кыттыһан син-биир биирдэ аһара иһэн кэбиһиэн сөп. Хайаан да боруобалыыр санаата киниэхэ батан сылдьыбакка тахсарыгар эрэ тиийэр, аһара иһэн ыарыйдаҕына, кэһэйдэҕинэ дьэ чахчы арыгы куһаҕанын билэн, итэҕэйэр. Куһаҕанын чахчы итэҕэйдэҕинэ испэт киһиэхэ кубулуйуон сөп.

Манна табаах тардыытын эмиэ киллэриэххэ сөп. Ким төһө элбэх бөппүрүөскэни умуруорбакка эрэ тардарыгар күрэхтэһэн уҥан хаалбыт уол табаахтан кэлин да улаханнык сэрэнэр этэ.

Билигин тэнийэн, тарҕанан эрэр наркотиктары биирдэ эмэ боруобалыы оонньуу сылдьан ыллара охсон хаалыахха сөбө эдэрдэр аһара боруобалыыр, саҥаны, билбэттэрин, айыыны оҥоро охсор санааларын кыана тутталларыгар, тулуурдарын, өһөстөрүн өссө күүһүрдэн биэрэллэригэр күһэйэр. Билигин эдэрдэргэ «Айыыны оҥорума» диэн этии ордук туһалаах, эдэрдэри харыстыыр аналлаах уонна табатык өйдөнөн киэҥник туһаныллар кэмэ кэллэ. Саҥаны, билбэти оҥоруу саҥаны айыы буолар уонна туохха тириэрдэрэ биллибэтиттэн улахан сэрэхтээх быһыы буолар. Оҕо саҥаны айыыны, урут билбэтин билэ охсон, боруобалыыр санаата элбэҕиттэн, куһаҕан айыыга киирэн биэрэр кыаҕа улаатан хааларыттан бу, «Айыыны оҥорума» диэн үөрэх сэрэтэр, оҕону харыстыыр аналлаах.

Оҕо саҥаны айыыны билэ, ону оҥоро охсон боруобалыыр санаата элбэҕиттэн, үчүгэйи уонна куһаҕаны ситэн араарбатыттан куһаҕан быһыылары оҥороро элбээн хаалыан сөп. Билигин өй-санаа, итэҕэл үөрэҕин үөрэтээччилэр «айыы үчүгэй» диэн этиилэрэ сыыһата ити курдук дакаастанар.

Оҕо өйө-санаата сайдыытын уратытынан туох баар билиитин барытын саҥаны арыйан оҥорор. Өйө-санаата саҥаны айыылартан хомуллан үөскүүр, мунньуллар. Оҕо улаатан иһэн куруук саҥаны арыйар, айыыны бэйэтэ да оҥорон иһэр. Туох баар билиитэ барыта киниэхэ саҥаны арыйыы буолан өйүгэр-санаатыгар оннук уларыйыылары киллэрэр. Саҥаны айыыны билэн иһэриттэн өйө-санаата сайдар, эбиллэр. Бэйэтэ кыаҕын муҥунан саҥаны айыыны билэн иһэр оҕону тиэтэтэн, ыксатан, «айыы үчүгэй», өссө элбэҕи оҥорон ис диэн ыгыы оҕону иитиигэ, үөрэтиигэ куһаҕаны, буортуну оҥорор.

Хас биирдии саҥаны арыйыы барыта боруобаланан истэҕинэ эрэ табыллар, олоххо киирэр, өйгө-санааҕа дириҥник, хаһан да умнуллубат буола хатанар. Оҕону үөрэтээччилэр «Повторение – мать учения», «Практическое занятие» диэн этиилэрэ барылара боруобалаан көрөн ылыммыт билиини чинэтиигэ аналлаахтар.

Оҕо ханнык баҕарар билиитин барытын бэйэтэ боруобалаан, оҥорон көрөн, билэн иҥэриннэҕинэ эрэ табыллар. Кини бу быһыылара үчүгэй эбэтэр куһаҕан буолан тахсалларын үксүгэр боруобалаан көрөн биирдэ билэрэ улахан уустуктары үөскэтэрин сэрэхтээх буолуу эрэ тэҥнээн биэрэр кыахтаах.

Уол оҕолор сүрүн уратыларынан тугу билбиттэрин барытын түргэнник боруобалыы охсорго дьулуһаллар. Сыыһа-халты, аһара туттунууга киирэн биэриэхтэрин сөбө, кинилэри ордук көрөн-истэн харыстыырга, кэмэ кэлэн истэҕинэ үөрэтэн биэрэн иһиигэ аһара наадыйаллар. Аҕа, бэйэтин олоҕор сыыһа-халты туттуммут уопуттан туһанан оҕотун үөрэтэрэ эрэ табыллар, туһата элбиир кыахтанар.

Улахан да дьоҥҥо боруобалыыр санаа хаһан баҕарар баар. Ону электрическэй лаампа туһунан кэпсээн баара биллэрэр. Киһи кыбыстар кэпсээнэ эрээри боруобалыыр санаа хас киһиэхэ барыларыгар баарын арыйарынан туһата улахан. Биир киһи билэр киһитигэр электрическэй таас лаампаны айахха уган кэбистэххэ сыҥаах ытыстан хааларыттан кыайан оронон кэлбэт үһү диэн кэпсээбит.

Анараа киһитэ дьиэтигэр тиийэн дьон кыайбаттарын кыайаары, айыыны оҥорон, боруобалаан көрөөрү, лаампаны ылан айаҕар уган кэбиспит. Кырдьык кыайан ылбатах. Иҥиирэ тардан, хампы ытыран кэбиһиэх курдук буоларыттан куттанан кыайан ылбатах. Аны иҥиирэ ытыстан букатын да сыҥааҕа хам тардан хаалбыт.

Такси ыҥыран трампуҥҥа тиийбиттэр. Таксистарын кэтэһиннэрэ хаалларбыттар. Лаампаны укуоллаан эҥин, нэһиилэ ылбыттар. Лаампаларын суумкаҕа уган эрдэ таксига таһааран уурбуттар. Бэйэлэрэ өссө тохтуу түһэн баран таксиларыгар кэлбиттэрэ, арай таксистара лаампаларын уобан баран олорор үһү. Соһуйан-өмүрэн, аны таксистарын быраастарыгар киллэрбиттэрэ киһилэрэ бэйэтэ эмиэ лаампа уобан олороругар түбэспиттэр. Дьэ, боруобалыыр диэн итинник сыстыганнаах.

Оҕо ийэтэ, аҕата этэрин кыра эрдэҕиттэн истэрэ, соннук толороро кинилэр курдук быһыылаах, өйдөөх-санаалаах буола улаатарыгар тириэрдэр соҕотох суол буолар. Ийэ, аҕа этэрин истэр, толорор буолуута киһи быһыылаах киһини иитэргэ туһалыыр биир тутаах көрдөбүл буолар.

Оҕо улаатан истэҕинэ, бэйэтэ ону-маны оҥороругар ийэтэ, аҕата эппитин курдук буолбакка, атыннык, туспатык, бэйэтэ билэринэн оҥороро элбээн иһэр. Бу кэмҥэ оҕо төрүөҕүттэн майгынын уратыларын дьайыылара биллэн тахсаллар. Бэйэтэ ураты бастаан иһэр майгылаах оҕо элбэх саҥаны, дьон билбэттэрин оҥоруон баҕата олуһун элбиир. Оҕо бу аһара барар өйүн-санаатын кыратык эмэтик хааччахтыы түстэххэ, киһи быһыытын аһара барбатын ситистэххэ эрэ табыллар. Аһара барар өйдөөх-санаалаах оҕону кыра, төрөппүт лаппа баһыйа тутар эрдэҕинэ бэрээдэккэ үөрэтии, үчүгэй үгэстэри иҥэрии ситиһиилээх буолар кыаҕа улаатар.

Олоххо элбэхтик туттуллар барыны бары боруобалаан, оҥорон көрөн билии-көрүү государстволар олохторугар кытта дьайар.

Ыраахтааҕылаах Россия аһара баайдара, чиновниктар үлэһит дьону аанньа ахтыбаттара, хамнастарын ситэ төлөөбөттөрө, олус уһун кэмҥэ үлэлэтэллэрэ, үлэлэрин усулуобуйатын тупсараары туруорустахтарына саллааттарынан ытыалаталлара. Баайдар, тойоттор үлэһиттэр олохторун тупсарар иһин кыһамматтара, 8 чаастаах үлэ күнүн олохтооботохторо, тыа сирин үлэһиттэригэр сири биэрбэтэхтэрэ.

Маннык ыар ыгааһын түмүгүттэн Улуу Өктөөп өрө туруута саҕаламмыта уонна кыайыыны ситиһэн үлэһиттэр бары баҕа санааларын толорбута. Сири - бааһынайдарга, собуоттары - оробуочайдарга биэрбит курдук буолбута. Yлэһит, хамначчыт дьон үлэлээн сөптөөх хамнаһы өлөрөн киһи быһыылаахтык олохторун оҥостон олорор кыахтаммыттара эрээри, аны «барыта үчүгэй», «үчүгэй олох буолла» диэн үөрүү-көтүү, куһаҕан быһыылары кистээһин, най барыы сабыдыалыгар оҕустарыыларыттан олох таһыма хаалыыта саҕаламмыта.

73 сыл устата сэбиэскэй былааһы боруобалаан, кэһэйэн баран билигин капитализмҥа, урукку олоххо төннүү кэмэ Россияҕа кэлэн турар. Бу боруобалааһын төһө да уһунун иһин, үс көлүөнэ уларыйыытын кэнниттэн сэбиэскэй былаас сыыһаларын дьэ арааран билэн, көннөрүү үлэтэ ыытылла сылдьар.

Атын сайдыылаах государстволар Улуу Өктөөп өрө туруутун кэнниттэн дьэ өй, үөрэх ыланнар бары үлэһиттэригэр төһө эмэ чэпчэтиилэри оҥороннор, өрө туруулар салгыы сайдан иһиилэрин тохтоппуттара. Ыраахтааҕы өрө туруу, бу үлэһиттэр саҥаны айыылара оннук кутталлаах буолуо диэн билбэтиттэн, армия, саа-сэп, ытыалааһын күүһүнэн хам баттаан олоруом диэн быстах санаатыттан, былаҕайга былдьаммыта.

Билигин да саҥаны арыйыы, айыы дьайыыта уларыйа илик. Туох барыта боруобаланан, туга-ханныга ситэ биллэ илигинэ сэрэхтээх, кутталлаах буолуохтааҕын эрдэттэн билэн, харыстанан «Айыы диэмэ», «Айыыны оҥорума» диэн сахалар таҥараларын үөрэҕин оҕо кыра эрдэҕиттэн кытаанахтык тутуһара ирдэнэр.

Саҥаны оҥоруу, айыы туох содуллааҕа, ол аата үчүгэйэ дуу, куһаҕана дуу боруобалаан, оҥорон көрдөххө эрэ биллэр кыахтааҕыттан саҥаны айартан, айыыны оҥоруох иннинэ сэрэхтээх буолуу ирдэнэр. Сахалар Улуу Тойон таҥараларын үөрэҕэ «Айыыны оҥорума», «Таҥара сэрэҕи таптыыр» диэн үөрэтэрэ өй-санаа ити уратытыттан тутулуктаах. (1,55).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Улуу тойон таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: Компания “Дани АлмаС”, 2012. – 144 с.