Атласов, Муһаммад-Хади Мифтахутдинович

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
Муһаммад-Хади Мифтахутдинович Атласов

Атласов (Атласи) Муһаммад-Хади (Муһаммадхади, Хади, Гадый, Гади) Мифтахутдинович (1876 сыл атырдьах ыйын 29 күнэ — 1938 сыл олунньу 15 күнэ) – общественнай деятель, Арассыыйа Империятын Икки ыҥырыылаах Судаарыстыбаннай Дуума Самара губерниятын дьокутаата, историк-түрколог, уһуйааччы.

Олоҕо[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Муһаммад-Хади Мифтахутдинович Атласов 1876 сыл атырдьах ыйын 29 күнүгэр билиҥҥи Татарстааҥҥа баар Дрожжановскай оройуон Нижнее Чекурское дэриэбинэтигэр төрөөбүт. Бу дойду уруккута Симбир губерниятын Буин уеһа этэ[1][2]. Омугунан татаар[1]. Аҕата Мифтахутдин мулла этэ, ийэтэ Сарвижамал диэн ааттааҕа[2]. Муһаммад-Хади Мифтахутдинович маҥнай аҕатын мэдрэсэтигэр үөрэммитэ, онтон Буин мэдрэсэтигэр барбыта[1][3][4]. Үөрэҕин кэмигэр арааб, перс уонна турок тылларын баһылаабыта[1][2][3]. Ону таһынан бэйэтэ нуучча тылын үөрэппит[2].


1895 сыллаахха Оренбург таһыгар баар Сеитов посадка педагогическай курстарга үөрэнэ киирбитэ[1][4]. Бу курстарга саҥа ньымаларынан үөрэтэр этилэр, ол иһин Муһаммад-Хади Мифтахутдинович Атласов светскай үөрэхтэммит[2]. Кини курстарга үөрэнэ сылдьан ниэмэс тылын уонна литератураны үөрэппит. 1898 сыллаахха курстары бүтэрэн Буинскайга төннүбүтэ[3].

Муһаммад-Хади Мифтахутдинович Атласов хаҥастан үһүс

1903 сыллааха Муһаммад-Хади Мифтахутдинович Атласов Мусульманнар духуобунай мунньахтарыгар имам уонна мударрис тургутууларын ааһан Самара губерниятын Бугульма уеһыгар баар Альметьево дэриэбинэ имама буолбута[3][4]. Бу кэмҥэ кини элбэх ыстатыйа суруйан, аныгы ньымалары пропагандалаан, дьадид хамсааһынын биир биллиилээх киһитэ буолбута[1].

Муһаммад-Хади Мифтахутдинович Атласов 1906 сыллаахха көҥүллэммэтэх Бүтүн Россиятааҕы III мусульманнар сийиэстэригэр кыттыбыта[5]. Атласов сийиэскэ норуоту сырдатыыга ыҥырбыт.

1907 сылтан Арассыыйа империятын II ыҥырыылаах Судаарыстыбаннай Дума дьокутаата буолбута. Кини Самара губерниятыттан талыллыбыт. "Дума" диэн ааттаах Судаарыстыбаннай Дума мусульман дьокутааттара таһаарар хаһыаттарыгар үлэлэспитэ, ол эрээри бу хаһыат алтыс нүөмэрин кэннэ бобуллубута[3].

Атласов 1906 сыллаахха «Яна низам вэ голэмаларыбыз» («Саҥа тутул уонна интеллигенциябыт») диэн кинигэни таһаартарбыта. Бу кинигэҕэ ааптар Арассыыйа империятын салалтата нуучча буобатах омуктары утары политикатын ырыппыт[3].

Арассыыйа империятын II ыҥырыылаах Судаарыстыбаннай Дума мусульман дьокутааттара. Тураллар: Маһмудов М., Тевкелев К., Зейналов З., Бадамшин Г.; олороллор: Кощегулов Ш., Хасанов М., Усманов Х., Атласов Х., Мусин Г.

Ол кэнниттэн Муһаммад-Хади Мифтахутдинович Атласов научнай үлэнэн дьарыктаммыта уонна татаар омук историятыгар сыһыаннаах материаллары хомуйбута[6]. Ону таһынан Атласов бу кэмҥэ «Йолдыз» («Сулус», Казань), «Вакыт» («Кэм», Оренбург), «Аң» («Өй»,Казань), «Шура» («Сүбэ», Оренбург), «Мәктәп» («Оскуола», Казань) уонна да атын хаһыаттарга ыстатыйалара тахсыбыттара[4].

Муһаммад-Хади Мифтахутдинович Атласов Бастакы Аан дойду сэриитин, Олунньутааҕы уонна Алтынньытааҕы өрөбөлүүссүйэлэр кэмнэригэр Бугульмаҕа олорбут[3].

Муһаммад-Хади Мифтахутдинович Атласов 1938 сыл олунньу 15 күнүгэр Казань куоракка репрессияҕа түбэһэн ытыллыбыт. 1958 сыллаахха реабилитацияламмыта[7].

Атласова айымньылара[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Атласов татаар тылынан бэчээттэнэр этэ. Бэчээттэммит кинигэлэр:

  • «Гыйльме хаят» («Астрономия билимэ») [1898—1903 сыллар].
  • «Тарих табигый» («Айылҕа историята») (1898—1903 сыллар).
  • «Ахыр заман ишаны» («Ишан бүтэһик кэм») [1904—1908 сыллар].
  • «Идел буе» («Поволжье») [1904—1908 сыллар].
  • «Мэктэб хэм мулла» («Оскуолла уонна мулла») [1904—1908 сыллар].
  • «Яна низам вэ голэмаларыбыз» («Саҥа тутул уонна интеллигенциябыт»). — Оренбург, 1906.
  • «Себер тарихы» («Сибири историята»). — Казань, 1911; нууччалыы тылбааһа.
  • «Сөен-Бикә» («Сүйүмбикэ»). — Казань, 1914.
  • «Казан ханлыгы» («Казан ханствота»). — Казань, 1914.

Эбии көр[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Быһаарыылар[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 Атласов Мухаммед-Хади Мифтахутдинович Архыыптаммыт 2016, Алтынньы 6 күнүгэр.. // // Государственная дума Российской империи: 1906—1917. Б. Ю. Иванов, А. А. Комзолова, И. С. Ряховская. — Москва: РОССПЭН, 2008.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Мухаметдинова А. Х. Хади Атласи как историк. Автореферат диссертации на соискание учёной степени кандидата исторических наук. — Казань: Казанский государственный университет, 2003.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 Алишев С. Хади Атласи. // «Татарские интеллектуалы: исторические портреты» / Сост. Р. М. Мухаметшин. — Казань, Магариф, 2005.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Загидуллин И. К. О Хади Атласи и книге «История Сибири». // Атласов Х. М. История Сибири / Пер. с татар. яз. А. И. Бадюгиной. — Казань: Татарское книжное издательство, 2005.
  5. ↑ Хабутдинов А. Ю. Концепция тюрко-татарской государственности у Хади Атласи. // Studia Türkologia. Воронежский тюркологический сборник. — Воронеж, 2008. — Вып. 7-8. С. 7-22.
  6. ↑ Атласов Хади (Гадый) Мифтахутдинович // Васильков Я. В., Сорокина М. Ю. Люди и судьбы. Биобиблиографический словарь востоковедов — жертв политического террора в советский период (1917—1991). — СПб.: Петербургское Востоковедение, 2003.
  7. ↑ Атласов Гади Мифтахутдинович. // Жертвы политического террора в СССР

Сигэлэр[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Төрдө — «https://sah.wikipedia.org/w/index.php?title=Атласов,_Муһаммад-Хади_Мифтахутдинович&oldid=404185»