Арыгыны бобуу арыгыһыттары элбэтэр

Дьон-аймах уһун үйэлэр тухары арыгыны кытта охсуһан тахсаллар. Үгүс сайдыылаах омуктар арыгыны бэйэлэрэ сатаан оҥороллоро быданнаабытыттан, кэмнээн иһэргэ үөрэммиттэрэ ырааппыт, онтон сорохторго, хоту диэки олохтоохторго тиэллэн кэлэр арыгы саҥа тэнийэн, тарҕанан эрэрэ уустуктары үөскэтэр.

Билиҥҥи кэмҥэ хотугу сиргэ олорор дьон арыгыга ылларан арыгыһыт буолуулара олус үксээтэ. Дьон-норуот үтүө санаалаах өттүлэрэ арыгыны хайдах кыайар туһунан толкуйдаабыттара ыраатта. Арыгыны кытта охсуһуу дьыалатыгар элбэх уопуттаах, арыгынан былыр-былыргыттан дьарыктанар, оҥостор омуктар үөрэхтэрин быһаччы ылыныы ордук буолар. Төһөнөн арыгы арааһа элбиир даҕаны, арыгыны сөбүн көрөн, кэмнээн иһэр, аһара испэт дьон эмиэ элбээн иһэллэр. Арай арыгыны аһара испэт буолууга үөрэнии олус бытааннык, хас да киһи үйэтин устата барарыттан биир киһи үйэтигэр кыаллыбат курдук көстөр.

Kуруук аптаах остуоруйалары истэ үөрэммит оҕолор улааппыттара олоҕу, ол остуоруйаларга курдук түргэнник, “Этэн баран эҕирийиэх иннинэ” уларыта, тупсара охсуохтарын чахчы баҕараллар. Арыгыны аһара барбакка культурнайдык, бэрээдэктээхтик иһэ үөрэнии Россия дьонун санааларыгар бытаана бэрдиттэн кыаллыбат. Дьону олус түргэнник, субу киэһэттэн ыла арыгыны испэт оҥоро охсоору, салайар былаас өттүттэн арыгыны бобо, суох оҥоро сатыыллара төттөрү өттүгэр эргийэн тахсар.

Россия дьонун үгүс өттүлэрэ дьахталлар. Дьахталлартан дьиэ-уот көрүүтэ, ыал олоҕо быһаччы тутулуктаах. Оҕо көрө таарыйа дьиэни-уоту көрөллөр, ас астыыллар. Эр киһи көрүүтэ-истиитэ эмиэ кинилэргэ сүктэриллэр.

Үлэлээн кэлэн баран оһоҕун аттыгар ас астыы турар дьахтар туох баҕа санаалардааҕыттан олох тутаах боппуруостара эмиэ тутулуктаналлар. Элбэх ахсааннаах дьахталлар санаалара быһаарыыны ылынар куоластааһыҥҥа дьайыылара улаатта. Эрэ эбэтэр улахан оҕолоро үлэлэриттэн эбэтэр хантан эмэ итирэн кэлиилэрэ ийэ өйүн-санаатын аймыыллар.

Эр киһи дьахтарга туох сабыдыаллааҕын киһи барыта билэр. Ас буһаран баран дьахтар кэтэһэр. Дьонун тото-хана аһатыа, сынньатыа этэ, эрэ бу киэһэ итирбэккэ кэлэрэ буоллар дьахтар бары баҕа санаалара туолар кыахтаналлар. Эр киһи бу киэһэ итирбэккэ кэлэрин туһугар арыгы суох буола охсоро ордук табыллар. Арыгыһыт буолбут эр дьонноох дьахталлар бары арыгыны бобо охсуу, суох оҥоруу иһин туруналлара итинтэн тутулуктаах.

Арыгыны бобуу, суох оҥоруу быстах, бу киэһээҥҥи эрэ санаа. Бу санаа субу киэһэ үчүгэй буоларын саныыр дьахталларга бастакы миэстэни ыларыттан бобо охсон кэбиһээччилэр элбэхтэр. Маннык быстах өй-санаа государство политикатыгар киириитэ былааһы дьахталлар, кырдьык да, кухааркалар ылбыттарын көстүүтэ буолар. Ханнык да омук олох сайдыытын кэрдиис кэмнэрин ааһа көтөн, «үөһээнэн» барбыта суох. Урут «социализм» кэмин саҕана кыра сайдыылаах Россия омуктара түргэнник сайда, үөрэнэ охсон, капитализмы аһара көтөн, быһалыы баран социализмҥа тиийдибит диэн этэллэрэ сыыһата биллэн таҕыста.

Билигин кэлэн билбитэ, капитализмы аһара көтүү кыаллыбатах. Арай саҥа капитализмҥа киирэ сатааһын саҕаланна. Сайдыылаах социализм кэмин олорон ааспыппыт диэбиттэрэ, ханнык эрэ байыаннай коммунизм эбит. Итинник ыарахан олоххо олоро сылдьыы сүрүн туоһутунан уонна барыта бобууга-хаайыыга үөрэнэн хаалыы бэлиэтинэн демократия олоҕо кыратык кэлбитигэр, дьэ көҥүл босхо барбыт курдук сананартан, арыгы иһиитэ уонна араас буруйу-сэмэни оҥоруу элбээтэ.

Арыгыны иһии үөрэҕин кыайан баһылаабакка эрэ сайдыыны ситиһии диэн этии букатын оруна суох. Эмиэ олох хаамыытын көтөн, үөһээнэн барыыга ыҥырыыга тэҥнэһэр. Сайдыылаах киһи арыгыны аһара испэт буоллаҕына, аһара иһэн итирэ-кутура сылдьыы кырдьык да ыраах хаалан иһэри көрдөрөр.

Сахалар аҕыйах ахсааннаах омуктар. Арыгыһыт буолар дьылҕалаах оҕолору иитэн улаатыннарыы, сотору эстэр суолга тириэрдэр. Оҕону кыра эрдэҕинэ кытаанахтык, чиҥник, тулуурдаах, өһөс буолууга кыайан ииппэтэххэ, үөрэппэтэххэ аан маҥнай биир эмэ оҕолоох аймахтар эстэн, суох буолан барыахтара, онтон салгыы омукпут эстэр, симэлийэр турукка киириэн сөп.

Арыгыһыт кэргэттэрдээх дьон ордук туруулаһан туран арыгыны бопторо, суох оҥотторо сатыыллара эмиэ өйдөнөр. Кинилэр бу күннээҕи быстах санааларыгар арыгы суох буоллаҕына, кэргэннэрэ арыгылыа суоҕун курдук саныыллар. Түргэнник, бу киэһэттэн саҕалаан арыгыны испэттэрин туһугар арыгыны суох оҥотторо сатыыллар. Ити быһыы субу кэмигэр төһө да үчүгэй курдугун, биир эмэ киһи арыгылыырын суох оҥорорун иһин дьоҥҥо барыларыгар сөп түбэспэт, ордук эдэрдэргэ төттөрү дьайыыны оҥорор.

Маннык бобо охсон кэбиһии киһи олоҕо биир дьиэнэн бүтэрэ эбитэ буоллар баҕар үчүгэй түмүктэрдэниэн сөп этэ. Ону баара улаатан иһэр оҕо баҕа санаата ханна бобуулаах баарын булуу диэки уруттаан салаллара ордук улахан уустуктары үөскэтэр. Арыгыны бобуу, суох оҥоруу улаатан эрэр оҕолор өйдөрүгэр-санааларыгар халыйыыны үөскэтэр. Арыгыны бобуохха диир дьахтар улаатан эрэр оҕолорбор арыгыны бобуу ордук улахан охсууну оҥорор дии санаабат. Кини арыгыны бобуу оҕолорун өйдөрүн-санааларын ордук улаханнык буорту оҥорорун биллэҕинэ, итэҕэйдэҕинэ эрэ, арыгыны бобор кырдьык куһаҕан эбит диэн өйгө-санааҕа дьэ киириэн сөп.

Бу үлэҕэ арыгыны бобуу улаатан эрэр оҕолор өйдөрүгэр-санааларыгар оҥорор охсуута биир эмэ улахан киһи арыгы испитинээҕэр ордук улахан куһаҕаны оҥорор диэн быһаарар. Билигин арыгыны кытта охсуһуу хайдах баран иһэриттэн быһаардахха, саха дьонун өйдөрө-санаалара өссө да ситэ сайда илигэ быһаарыллар. Ити сайда илигин үгүстэр арыгыны бобуу диэки санаалара халыйара чуолкайдык быһаарар.

Арыгыны оҥоруу олохторун сыала, ас-таҥас булунар үлэлэрэ-хамнастара буолбут, былыр-былыргыттан арыгы оҥоруутунан дьарыктанар омуктар арыгыны сөбүн көрөн иһэр буолууга олус өр кэмҥэ сыыйа үөрэммиттэр. Атын ханнык да ньыма, бобуу даҕаны, арыгыны сөбүн көрөн иһэргэ үөрэппэт. Дьон-аймах элбэхтик истэхтэринэ, эттэрэ-хааннара арыгыга үөрэннэхтэринэ, онтон өйдөрө-санаалара, тулуурдара улааттаҕына эрэ арыгыны аһара испэт буоларга үөрэнэллэр.

Арыгыны элбэхтик иһэри утары охсуһар аатыран, олус түргэнник, аптаабыт курдук, арыгыһыттары суох оҥоро охсоору, арыгыны букатын бобор санаа сыыһа. Арыгыны суох гыннахха арыгыһыттар эмиэ суох буолуохтара диэн быстах өйдөбүл билигин даҕаны күүскэ иҥэн сылдьар. Итинник быһаччы өйдөбүлү салайар былаас бобууну-хаайыыны элбэхтик туттар эрдэҕиттэн үгүс дьоҥҥо иҥэрэн кэбиспит. Арыгыһыт буолуу киһиттэн бэйэтиттэн уонна кинини кыра эрдэҕинэ хайдах үөрэппиттэриттэн ордук улахан тутулуктаах дии санааччылар билигин эмиэ элбээн эрэллэр.

Б.Н.Ельцин «Исповедь на заданную тему» диэн үлэтигэр арыгыны бобуу кэнниттэн үөскээн тахсыбыт содуллар дьоҥҥо ордук ыар буолбуттарын бэлиэтиир уонна арыгыны бобуу-хаайыы туох да туһаны аҕалбатаҕын билинэр.

Оҕо улаатан өйө-санаата сайдан иһиитэ төрөппүттэрэ хайдах үөрэтэллэриттэн ураты тутулуктаах диэни киһи барыта билэр. Саха дьоно оҕону иитиигэ төрөппүттэр ордук улахан сабыдыаллаахтарын Октябрьскай революция иннинэ ордук күүскэ туһаналлара, бэйэлэрин төрүттэрин ыраахха диэри билэллэрэ уонна оҕолорун үөрэтэллэригэр кинилэр үтүө холобурдарынан туһаналлара. Оҕо улаатан истэҕинэ өйө-санаата төрөппүттэрин курдук буолуохтааҕын норуот өһүн хоһооно: «Уол оҕо аҕатын туйаҕын хатарыаҕа»,- диэн этэрэ ордук тоһоҕолоон бэлиэтиир. Бу өс хоһооно, иннибитигэр олорон ааспыт үгүс көлүөнэ дьон баһылаабыт үөрэхтэрэ, аҕыйах тылынан бэриллэн, кэнэҕэски көлүөнэлэртэн көлүөнэлэргэ үөрэх буолан бэриллэн иһиэхтээҕин көрдөрөр. Оҕону үөрэтиигэ төрөппүттэр ураты улахан сабыдыаллара баарын киһи улаатан истэҕинэ сыыйа билэн иһэр. Кыра оҕо өйүгэр төрөппүттэрин этиилэрэ барыта баар кырдьык курдук ылыллар, хайдах баарынан көнөтүк өйдөнүллэр уонна кэнники атын өйдөбүл киирэн уларытыар диэри төрүт уларыйбакка өйдөнө, дьайа сылдьаллар.

Туох эмэ туһунан ийэ уонна аҕа иккиэн биир өйдөбүллээх, көрдөбүллээх буоллахтарына уонна оҕолорун иккиэн биирдик этэн үөрэттэхтэринэ эбэтэр эбэ эппитин ийэтэ чиҥэтэн биэрдэҕинэ, бу өйдөбүл оҕо санаатыгар халбаҥнаабат кытаанах өйдөбүлүнэн ааҕыллар уонна соннук толоруллар буолар. Оҕо ханнык баҕарар үөрэҕи ылынарыгар аҕата туох эмэ диэн этэн үөрэппитин ийэтэ бу сөп диэн эбэтэр ийэтэ эппитин аҕата бигэргэтэрэ хайаан да ирдэнэр.

Ийэ уонна аҕа оҕону үөрэтэр көрдөбүллэрэ иккиэн тус-туспа, биирдэрэ боппутун атына көҥүллээн истэҕинэ оҕолоро хайалара да эппиттэрин истибэт уонна толорбот буоларга үөрэнэр. Оҕо өйүн-санаатын бу сайдыытын уратытын сахалар билэллэринэн «Тулаайах оҕо» диэн өйдөбүл баара бигэргэтэр.

Кыра эрдэҕинэ олус атаахтатан, аһара мааныланан иитиллибит оҕо өйө-санаата барыта бэлэмҥэ үөрэнии диэки салаллыылаах буолар. Бу курдук иитиилээх оҕо олоҕор ыарахаттары көрүстэҕинэ бэйэтигэр чэпчэки өттүнээҕи суолун батыһарыгар тиийэр. Арыгыга ылларыылара, олохторугар табыллыбаттара, араас очурдарга оҕустарыылара элбээн тахсар. Эдэр киһи итинник, чэпчэки суолу тутуһуутун суруйааччылар бэйэлэрин айымньыларыгар элбэхтик бэлиэтииллэр. (1,83).

Дьиэлэригэр-уоттарыгар төрөппүттэр арыгыга хайдах сыһыаннаһаллар даҕаны оҕолоро эмиэ кинилэри көрөн үүт-үкчү оннук сыһыаннаһарга улаатан иһэн үөрэнэ сылдьар. Арыгыны кэмнээн, сөбүлээн көрөн бырааһынньыктарга эрэ иһэр дьон оҕолоро арыгыны эмиэ оннук иһэргэ кыра эрдэхтэриттэн үөрэнэн хаалаллар. Kэлин бу үөрэх оҕо өйүгэр-санаатыгар, ийэ кутугар үгэс буолан умнуллубаттык ууруллар. Оҕо улаатан, сайдан иһиитигэр арыгы хайдах өйдөбүллээх кини өйүгэр аан маҥнай киирэн хатанарыттан уонна киниэхэ улаатан истэҕинэ улахан дьон ханнык холобуру биэрэллэриттэн арыгыга сыһыана үөскүүр. Бу сыһыан өр кэмҥэ уларыйбатаҕына сыыйа олохсуйан, үгэскэ кубулуйан хаалар. Кыра эрдэҕинэ төрөппүттэрэ үөрэппиттэрин курдук арыгыга сыһыаннаһыы, атын туораттан баттааһын, ыгыы тахсыбата эбитэ буоллар оҕо улааппытын да кэннэ салгыы баран иһэр.

Ону баара туораттан соһуччу уларыйыы киириитэ, ол аата үөһээттэн быһа дьаһайан арыгыны бобуу эмискэ кэлэн, арыгы суолтатын тосту уларытар. Бу бобуу салайар үлэһиттэртэн быһа тахсар уонна атын, үлэһит дьону барыларын аанньа ахтыбат быһыыга олоҕуран оҥоруллар. Ити аанньа ахтыбат быһыыларын «Эһиги доруобуйаҕытыгар үчүгэйи оҥоробут»,- диэн, туһалааҕы оҥорор сыалынан сабыналлар. Маннык бобуу кэнниттэн арыгы туһунан өйдөбүл дьон өйдөрүгэр-санааларыгар тосту уларыйыылары киллэртиир. Ол уларыйыылары маннык араартаан наардыахха сөп:

1. Арыгыны бобуу дьон барыларын өйдөрүн-санааларын арыгыга умсары анньар.

2. Дьон сиэрдэрин-майгыларын алдьатар.

3. Улахан арыгыһыттары элбэтэр.

Бу ааттаммыт уларыйыылар туохтан уонна хайдах үөскээн тахсалларын дириҥник хасыһан быһаарыллар:

1. Арыгы арааһа дьон олохторугар адьас ыксары киирбитэ киһиэхэ барыларыгар биллэр. Кырдьыгы кистээбэккэ эттэххэ, арыгыны кыра кыралаан да буоллар киһи үксэ иһэр, кымыс эмиэ арыгылаах. Үөрүү-көтүү үксүүрүгэр арыгы ордук көмөлөһөр буолан, дьон сынньалаҥнара, араас көрсүһүүлэрэ, бырааһынньыктара, арыгыта суох букатын табыллыбат буолан тураллар. Арыгы дьон өйдөрүгэр-санааларыгар бочуокка, убаастабылга туттуллар «мааны» ас буолбута эмиэ ыраатта, ону тэҥэ бочуоттаах ыалдьыттары күндүлүүргэ уонна ытыктыыр дьонугар кэһии быһыытынан туттарга эмиэ аналланар. Уопсайынан ылан эттэххэ, аныгы дьон олохторугар биир бочуоттанар аска киирсэр. Дьон өйүгэр-санаатыгар арыгы биирдэ баар эбэтэр биирдэ суох буолан хаалыыта олус күүскэ дьайар биричиинэ буолар.

Маннык олус суолталаах аһы бобуу, суох оҥоруу дьон үксүлэрэ, аны ити аһы көрдүүллэрин, булалларын-талалларын үөскэтэр, саамай күннээҕи туһалаах солуннарынан, бу арыгыны хантан эрэ, чэпчэкитик булуу буолар. Элбэҕи, арыгы араас көрүҥүн онтон-мантан булбут киһи, ураты киһи, ыарахан мэһэйдэри туоратар кыахтаах «оһуобай киһи» буолар. Оннук суолталаах кыайыылары ситиспит киһи улаатан эрэр, бэйэлэрэ туох эмэ уратылааҕы, айыыны оҥоруохтарын саныыр эдэрдэр санааларыгар букатын «герой» аатырар. Бу киһи хайҕанар, «убаастабыллаах» киһиэхэ тэҥнэнэр. Итини тэҥэ «өҥнөөх» дьон хантан эрэ арыгы булбуттара, элбэҕи испиттэрэ кэпсээҥҥэ сылдьар солуҥҥа кубулуйар.

Бу курдук улахан дьон олус түбүгүрүүлэрэ оҕолору да быһа ааспат. Улахан дьон санааларын, кинилэр тугу көрдүүллэрин оҕолоруттан кистиир кыахтара суох, ол иһин оҕолоро эмиэ улааттахтарына кыайыыларын-хотууларын, ситиһиилэрин бэлиэтинэн эмиэ бу арыгыны булуу уонна элбэхтик иһии буоларыгар тиийэр. Бу быһаарыы ордук дьэҥкэтик улаатан иһэр уол оҕолорго дьайара биллэр. Оскуолаҕа кыргыттары кытта бииргэ үөрэнэр уонна эт-хаан өттүнэн сайдыылара хойутаан иһэр уолаттар түргэнник улаата охсубуттарын биллэрээрилэр хайаан да табаахтыыллар уонна арыгы иһэллэр. Бу кэмҥэ арыгыны бобуу кэлэн хаалыыта кинилэр булуу-талыы өттүгэр төһө дьоҕурдаахтарын барытын арыгыны булууга уонна иһиигэ аныылларыгар күһэйэр. Арыгыны хантан эрэ булан-талан аҕалбыт уол оҕото хайҕанар, кэпсээҥҥэ киирэр, кэрэхсэнэр киһи буолар. Кинилэр арыгы иһиитигэр үөрэнэн хаалыылара саҕаланар.

Арыгыны бобуу, суох оҥоруу үгүс дьон оҕолордуун, кыратык уонна элбэхтик иһэр дьоннуун бука барыларын өйдөрө-санаалара арыгыга умсары анньылларын итинник үөскэтэр.

2. Саха киһитэ арыгыны кыайан испэт, куруук аһара иһэн кэбиһэр, итирдэр эрэ киһиргиир уонна киэптиир диэн өйдөбүлү киин бэчээккэ тарҕаталлар. Итирик киһи маннык быһыылара, өйүн-санаатын уларыйыылара арыгыны бобууттан үөскээн тахсаллара ордук элбэх. Арыгыны уһуннук бобуу кэнниттэн ким эрэ арыгы буллаҕына түргэнник уонна элбэҕи иһэ охсуохха диэн санааттан туох да сокууската суох үгүһү иһэргэ күһэллэр. Кытаанах арыгыны маннык эмискэ иһэн кэбиһии хайа да киһиэхэ үчүгэйи аҕалбатын бары билэбит. Итирии, айдаан барыта эмискэ, элбэҕи иһииттэн төрүттэнэн тахсара элбэх.

Улаатан эрэр оҕолор өйдөбүллэригэр арыгы суолтата тосту уларыйар, көннөрү бырааһынньыкка, санааны көтөҕөөрү үөрэ-көтө иһиллэр астан, букатын ураты, төттөрү суолталанар. Арыгыны бобуулаах бириэмэтигэр хайдах эрэ, хантан эрэ булан-талан испит киһи, атын дьон кыайбатахтарын кыайбыт, туох эрэ уратылаах «оһуобай» кыайыыны ситиспит «герой» киһиэхэ тэҥнэнэр буолан тахсар. Оҕолор баар суох баҕа санаалара ити киһи курдук буола улаатыы диэки салалларыгар тиийэр. Аны туран маннык «герой», арыгыны ити курдук эрэйдэнэн, кыайан-хотон, булан-талан иһиитин кэнниттэн хайдах да өҥнүбэтэҕинэ, киэптээбэтэҕинэ уонна содуомнаабатаҕына букатын да табыллыбат балаһыанньата үөскээн тахсар.

Үгүс дьон майгылара-сигилилэрэ алдьаныыта, арыгыны киһилии испэт буолуулара барыта арыгыны бобууттан төрүөттэнэн тахсара быһаарыллар.

Кыра эрдэхтэриттэн аһара бобууга, көрүүгэ-истиигэ үөрэммит оҕолор улаатан да баран олохтоох өйдөрүн кыайан булбаттар, көрүү-истии куруук эрэйиллэр. Аһара бобууга сылдьыбыт оҕолор бу бобууттан босхолонор курдук санаан уонна кыайыыны-хотууну мин да оҥоруохпун сөп эбит диэннэр арыгыны элбэхтик иһэннэр, аны арыгыга ыллараннар, арыгыһыт буолаллара түргэтиир.

Аһара бобон үөрэтии оҕо өйүн-санаатын хааччахтыыр, бэйэтэ төбөтүнэн толкуйдуурун уонна сөптөөх быһаарыыны ылынарын кыайан сайыннарбат. Бу киһи улаатан да баран бэйэтэ тугу да кыайан быһаарбат, атын киһи этэрин ураты истэ, үтүктэ сылдьарга үөрэнэн хаалар. Маннык үөрэппит киһилэрэ улаатан баран төрөппүттэрин кытта сөпсөспөт буолара үгүс уонна дөбөҥнүк арыгыга ылларымтыа буолар.

3. Арыгы суох буолуута, сыаната ыарааһына дьон үксэ атын арыгыны солбуйааччылары: бырааганы, сомогуону араас ас саппааһыттан барытыттан: хортуоппуйтан, бурдуктан, саахартан уонна да атыттартан оҥороллоругар тириэрдэр. Аныгы үөрэҕи-билиини, тиэхиникэни баһылаабыт дьону, аны арыгыны суох оҥорон кыайан хааччахтыыр кыах суох. Бу бэйэ оҥорор арыгылара соччо үчүгэй хаачыстыбалара суоҕуттан иһэр дьон доруобуйаларыгар улахан буортуну оҥороллор, аны маннык арыгылары элбэхтик иһии түргэнник арыгыһыт буолууга тириэрдэрэ эмиэ билиннэ.

Арыгыны бобуу ордук эдэр дьон өйдөрүгэр-санааларыгар арыгы туһунан төттөрү өйдөбүлү үөскэтэр. Кинилэр эдэр эрчимнэрин, өйдөрүн-санааларын, кыахтарын аны арыгыны солбуйааччылары булар туһугар уурдахтарына олору ситиһиэхтэрин сөп. Атын дьоҥҥо туһалаах үлэнэн-хамнаһынан дьарыктаналларын оннугар араас арыгыны солбуйааччылары оҥостоллор уонна туһаммытынан, эргиммитинэн барыахтарын сөп. Бу ааспыт арыгыны утары охсуһуу, бобуу күүстээх хампаанньатын кэнниттэн бүтүн Россия үрдүнэн араас суол токсикоманнар уонна наркоманнар олус элбээбиттэрэ бэлиэтэнэр. Медицина науката бигэргэтэринэн бу дьаллыктар киһи доруобуйатыгар арыгытааҕар хас эмэ төгүлүнэн куһаҕаннык дьайаллар.

Психолог Рон Хаббард дьон өйдөрүн-санааларын өр кэмнэ үөрэтиитин түмүгэр оҥорбут быһаарыытынан элбэхтик өйдөрө көтүөр диэри арыгылыыр дьон сотору кэминэн өйдөрө-санаалара уларыйан барар. Элбэхтик итирэр киһи өйө-санаата уларыйан иһиитэ кини өйө суох буолан ылар кэмигэр атын тулалыыр дьон хайдах сыһыаннаһалларыттан уонна тугу саҥаралларыттан улахан тутулуктааҕын дакаастыыр. Ити сыһыаннаһыылартан уонна дьон саҥатыттан итирэн өйө көтөн сылдьар киһи салгыы олоҕор, тутта сылдьар быһыытыгар, туох быһаарыныыны салгыы ылынарыгар улахан уларыйыылар киирэллэрин бэлиэтиир.

Куһаҕан хаачыстыбалаах арыгыны солбуйааччылары иһии эбэтэр үгүстүк итириэххэ диэри арыгылааһын дьон өйдөрө-санаалара уларыйан, мөлтөөн, түргэнник арыгыһыт буолан баралларыгар тириэрдэр.

Ханнык баҕарар киһи бэйэтин олоҕор сыаллаах-соруктаах, бу олоҕун хайдах эмэ гынан тупсарар иһин кыһанар уонна төһө кыалларынан уһуннук, дьоллоохтук олоруон баҕарар. Олохтоох дьон үгүстэрэ арыгыга ылларыылара, кинилэр өйдөрө-санаалара мөлтөөбүтүн уонна үлэлэрэ-хамнастара сатарахсыйан сөптөөх дохуоту биэрбэтиттэн олорор олохторун тупсарар, көннөрөр кыахтара суох буолбутун көрдөрөр. Кинилэр бэйэлэрин олохторун сыалын, үчүгэйдик, дьоһуннаахтык олоҕу олорууларын ситиһэллэригэр бэйэлэрэ кыайан көннөрбөт мэһэйдэрэ баалларын туоһулуур бэлиэнэн буолар.

Арыгыны элбэхтик иһиини кытта охсуһууну, арыгыны бэйэтин кытта буолбакка, арыгыһыт буолуу биричиинэлэрин суох оҥорорго анаан ыытыллар.

Аан маҥнайгынан арыгыны утары охсуһууга олус туһалаах ньыманан, арыгы тула тахсар бары айдааны намыратыы буолар. Дьон арыгыны көрдүүллэрин, хантан эрэ булан үөрэллэрин суох оҥорон, арыгы арааһа мэлдьи маҕаһыыннарга баар буолуутун хааччыйыы уонна сыаналара аһара үрдээбэтин ситиһии буолар. Арыгы иһиэн баҕарбыт биир эмэ киһи бииргэ олорор дьонун барыларын аймаабакка, кыра оҕолорун ымсыырдан, үтүгүннэрбэккэ эрэ туспа турар арыгы иһэр аналлаах дьиэҕэ сылдьар буоллаҕына, арыгы туһунан айдаан сыыйа суох буолар.

Арыгыһыт буолуу биричиинэлэрин булаттаан суох оҥорон истэхпитинэ сотору кэминэн, көлүөнэлэр солбуйсан истэхтэринэ, арыгыһыттар симэлийэн суох буолан барыахтара. Оттон төһө элбэхтик арыгы туһунан кэпсээн, айдаан үөскүүр даҕаны дьон, ордук эдэр өттүлэрэ, соччонон арыгыга интэриэстэрэ улаатан уонна күүһүрэн барар. Соччо наадата суох арыгы туһунан кэпсэтиилэртэн эдэр ыччаттары араҥаччылыахха, арыгыны бобон кинилэр интэриэстэрин көбүтүмүөххэ.

Дьон бэйэлэрэ үчүгэй хаачыстыбалаах арыгыны сөптөөхтүк, кэмнээн көрөн иһэргэ үөрэнэллэрин туһугар арыгы арааһа маҕаһыыннарга куруук баар буоларын ситиһиэххэ. Билиҥҥиттэн бу курдук дьаһаныы кэлэн иһэр көлүөнэлэри арыгы дьайыытыттан араҥаччылааһын, кинилэр өйдөрүн-санааларын арыгыны булууга уонна иһиигэ буолбакка, атын туһалаах дьыалалары оҥорууга салайыы буолуо этэ. (2,16).

Туһаныллыбыт литература

1. «Үргэл» эдэр суруйааччылар айымньыларын хомуурунньуга. Кэпсээннэр, хоһооннор. Дьокуускай: Бичик, 2001.- 320 с.

2. "Туймаада" хаһыат. №248. 9.04.2015.