Анри Пуанкаре

Жюль Анри Пуанкаре

Жюль Анри́ Пуанкаре́ (фр. Jules Henri Poincaré; Муус устар 29 күнэ 1854, Нанси, Франция — От ыйын 17 күнэ 1912, Париж, Франция) — французскай математик, механик, физик, астроном уонна философ. Париж наукаларын академиятын салайааччыта (1906), Французскай академия (фр. Académie française) (1908) уонна да 30 тахса аан дойду академияларын чилиэнэ, ону таьынан Петербурнскай наукалар академияларын иностраннай чилиэн-корреспондена (1895).

Историктар Анри Пуанкарены улуу математиктар ахсааннарыгар киллэрэллэр. Гильберты тэҥэ бүтэһик математик-универсал быьыытынан ааҕыллар, бэйэтин кэмин математическай түмүктэрин барытын баһылаабыт ученай. 500 тахса ыстатыйа уонна кинигэ автора.

Сүрүн ситиһиилэрэ

Топология төрүттэниитэ. Дифференциальнай уравнениялар качественнай теорията. Автоморфнай функциялар теорията. Небеснай механика саҥа, уһулуччу көдьүүстээх ньымалары оҥорон таьаарыы. Относительность теориятын математическай төрүттэрин үөскэтии, ону таьынан бүтүн физическэй көстүүлэр относительностарын принцибин түмүктээһинэ. Лобачевскай геометриятын көрдөрөн үөрэтэр халыыба.

Наукаҕа кылаата

Пуанкаре математическай деятельноһа междисциплинарнай майгылаах буолан, 30 тахса сыл иьигэр математика бары өрүттэригэр фундаментальнай улэлэри хаалларбыта. Париж наукаларын академията Пуанкаре үлэлэрин 11 томна бэчээттээн таһаарбыта (1916–1956).

Пуанкаре айар улэлэрин үксүлэригэр дьоһуннаах түмүктэрдээх. Научнай наследиетыгар "чистай метематикага" бөдөҥ ситиһиилэрдээх эрээри практическай суолталаах улэлэлэрин түмүктэрэ ордук суолталаахтар. Бүтэһик 15–20 сыллаагы улэлэрин түмүктэригэр ордук көстөр. Ол да буоллар Пуанкаре арыйыыылара уопсай майгыннаах этилэр уонна кэнники кэминэн ситиьиилээхтик атын наука уобаластарыгар туттуллубуттара.

Пуанкаре айар метода проблема интуитивнай моделын онорооһунугар тирэҕирэр: бастаан соруктары өйүэр суоттуур онтон биирдэ сурунар. Кини уһулуччу өйдөөх этэ уонна кинигэни уонна кэпсэтиилэри хайдах буолбутун курдук үүт түһэрэн кэпсиирэ. Ону тэҥэ кини биир проблемаҕа өр тохтоон олорбот - өйө эппиэт булбут диэн салҕыы атын проблемаҕа көһөрө. Бэйэтин методын Пуанкаре «Математическое творчество» диэн дакылаатыгар сиһилии кэпсээбитэ (парижское Психологическое общество, 1908).

Топология

Топология предметин Феликс Клейн «Эрлангенскай программатыгар» (1872) быьаарбыт эрээри наука быьыытынан фундамент курдук сиһилии ханнык баҕар кээмэйдээх пространствоҕа Пуанкаре оҥорбута. Бу тиэмэҕэ бастакы ыстатыйаата 1894 сыллаахха тахсыбыта, дьон сэҥээрбит буолан, 1899–1902 сылларга эбии 5 үлэни таьаарбыта. Бүтэһик ыстатыйаатыгар аатырбыт Пуанкаре гипотезата баара.

Геометрияҕа чинчийиилэрэ Пуанкарены абстрактнай топологическай гомотопия уонна гомология быһаарбыттара. Ону тэҥэ Пуанкаре бастакынан комбинаторнай тополия сүрүн өйдөбүллэрин уонна инварианнарын киллэрбитэ, холобура, Бетти чыыһылата, фундаментальнай группа,хас баҕар кырыылаах, оройдоох уонна өттүктээх фигуралары холбуур формуланы таһаарбыта (Эйлер — Пуанкаре формулата), кээмэй интуитивнай өйдөбүлүн бастакынан таһаарбытта.

Литература

• Александров П. С. Пуанкаре и топология // Успехи математических наук. — 1972. — Т. 27, № 1 (163). — С. 147–158
• Вейль Г. Анри Пуанкаре. // Математическое мышление. — М.: Наука, 1989. — С. 270–273. — ISBN 5-02-013910-6.
• Жюлиа, Гастон. Анри Пуанкаре, его жизнь и деятельность // Пуанкаре А. Избранные труды в трёх томах.. — М.: Наука, 1972. — Т. 3. — С. 664–673.
• Искьердо, А. Т. П. Математика теряет форму. Пуанкаре. Топология // Наука. Величайшие теории. — М.: Де Агостини, 2015. — Вып. 43. — ISSN 2409-0069.
• Клайн М. Математика. Утрата определённости. — М.: Мир, 1984. — 446 с.
• Кобзарев И. Ю. Доклад А. Пуанкаре и теоретическая физика накануне создания теории относительности // Успехи физических наук. — 1974. — Т. 113, № 4. — С. 679–694.
• Колмогоров А. Н., Юшкевич А. П. (ред.). Математика XIX века, в трёх томах. — М.: Наука, 1978–1987.
• Колчинский И.Г., Корсунь А.А., Родригес М.Г. Астрономы: Биографический справочник. — 2-е изд., перераб. и доп. — Киев: Наукова думка, 1986. — 512 с.
• Сажере Ю., Адамар Ж., де Бройль Л. Анри Пуанкаре. Антология. — М.: НИЦ «Регулярная и хаотическая динамика», 2001. — 64 с. — ISBN 5-93972-034-X.
• Стиллвелл Д. Математика и ее история. — Москва-Ижевск: Институт компьютерных исследований, 2004. — 530 с.
• Тяпкин А. А., Шибанов А. С. Пуанкаре. — 2-е издание. — М.: Молодая гвардия, 1982. — 415 с. — (Жизнь замечательных людей).
• Храмов Ю. А. Пуанкаре Жюль Анри (Poincare Jules Henri) // Физики: Биографический справочник / Под ред. А. И. Ахиезера. — Изд. 2-е, испр. и дополн. — М.: Наука, 1983. — С. 225. — 400 с. — 200 000 экз. (в пер.)
• Thibault Damour. Poincare, Relativity, Billiards and Symmetry // Symposium Henri Poincare, Proceedings. Solvay Workshops and Symposia. — 2004. — Vol. 2. — P. 159–184.
• Jean Mawhin. Henri Poincaré. A Life in the Service of Science // Notices of the AMS. — 2005. — Vol. 52, № 9. — P. 1036–1044.