Айыы суолун уратыта

Тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, учуонайдар сахалыы өй-санаа үөрэҕин, тутулуктарын букатын билбэттэригэр тэптэрэн “айыы суола” диэн этиини алгыстарыгар туһана сатаан алгыстарын сымыйаҕа кубулуталлар. Алгыс тыллара биир да була сатаан сымыйалааһына суох буолаллара ирдэнэр.

Киһи өйө-санаата “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки өттүттэн тутулуктаах:

1. Тыыннаах киһи өйө-санаата.

2. Өлбүт дьоннор өйдөрө-санаалара.

Сахалар олус былыргы кэмнэргэ өй-санаа бу икки аҥы арахсыытын, тус-туспа дойдуларга сылдьалларын арааран билэн бу уонна ол эбэтэр анараа дойдулар диэн ааттаабыттар. Бу дойдуга тыыннаах киһи өйө-санаата сылдьар буоллаҕына, ол эбэтэр анараа дойдуларга өлбүт дьон өйдөрө-санаалара сылдьаллар.

Өй-санаа бу икки өрүтэ туох уратылаахтарын дириҥник ырытыллар:

1. Тыыннаах киһи диэн Орто дойдуга олорор инчэҕэй эттээх-сииннээх, өйдөөх-санаалаах; араас майгылаах, үс куттаах киһи ааттанар. Тыыннаах буолуу эт-сиин тутаах көрдөбүлэ буоллаҕына, майгы араастара уонна үс кута өй-санаа уратылара буолаллар. (1,76).

Эт-сиин тыыннаах эрэ киһиэхэ баар айылҕаттан тутулуктаах сүрүн чааһа буолар. “Илэ дуу, түүл дуу диэн буккуллан ыллахха көм эккиттэн кымаахтаан көрөр буол” диэн сахалар үөрэхтэрэ этэр. “Этин ыалдьар буоллаҕына бу дойдуга сылдьар буолуоҥ” диэн этии быһаарыыта эттээх-сииннээх киһи бу дойдуга эрэ сылдьарын биллэрэр.

Тыыннаах киһи эрэ өйө-санаата этиттэн-сииниттэн эньиэргийэ ыларынан сайдар, саҥа үөрэхтэри, билиилэри иҥэринэр, уларыйар кыахтаах.

2. Былыр үйэҕэ өлбүт дьон өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга айыы буолан сылдьалларын саха киһитэ барыта билэр. Кинилэр тыыннаах эрдэхтэринэ оҥорбут дьыалалара, олохторун үөрэхтэрэ айыы суола диэн ааттанар.

Үөһээ дойдуга үчүгэйи да, куһаҕаны да оҥорбут дьон өйдөрө-санаалара бары уларыйбат турукка киирэн сылдьалларыттан араас үчүгэй, үрүҥ да, куһаҕан, хара да айыылар бааллар. Ол иһин айыылар билиилэриттэн үчүгэйин, үрүҥүн, аныгы сайдыылаах улаханнык уларыйбыт, тупсубут олоххо сөп түбэһэрин эрэ талан ылан, үрүҥ айыы диэн ааттаан оҕолору үөрэтэргэ туһаныллара хайаан да ирдэнэр.

Билигин сайдыылаах олоххо айыы суолун тутуһуу өссө сайдан иһэр олохтон хаалан хаалыыны үөскэтиэн сөп. Бары саҥа кэлэн иһэр билиилэри хос сахалыы тылбаастаан, саҥа тыллары үөскэтэн туһана сатааһын сайдыыттан хаалыыга тириэрдэр. Ол иһин сайдыыны ситиһиэн баҕарар омук айыы суолун аһара тутуспата, кэһэрэ, саҥалыы оҥороро ирдэнэр.

Саха дьоно кэс тыл диэн этиилэрэ урукку, олохтон хаалбыт үгэстэри кэс, атыннык, саҥалыы оҥор диэн өйдөбүллээх. (2,110).

Айыы суола – өлүү суола. Бу этии дакаастабыллара манныктар:

1. Дьон бары саҥаны айыыны аһара элбэҕи оҥоро сатаатахтарына сыыһа-халты буолара үксүүрүттэн алдьатыыны элбэтэр. Биир эмэ киһи оҥорбут айыыта табыллан тахсарыттан дьоҥҥо туһалааҕы оҥорор.

2. Өлбүт дьону үтүктүү үчүгэйгэ тириэрдибэт. Бэйэлэригэр тиийиммит дьон аймахтара эмиэ бэйэлэригэр тиийинэр кутталлара улаатан хаалар.

3. Айыылар диэн өлбүт дьон өйдөрө-санаалара Үөһээ дойдуга сылдьаллара ааттанар. Бахсы айыыта, Болугур айыыта былыргы кэмнэргэ олорон ааспыт, өлбүт дьон өйдөрө-санаалара буолаллар. Айыылары аһара элбэхтэ ахтыы үчүгэйгэ тириэрдибэт, эрдэлээн өлүүгэ тириэрдиэн сөп.

Тыыннаах, эттээх-сииннээх буолан Орто дойдуга олорор дьону айыы суолугар, өлүүгэ-сүтүүгэ сахалар ыҥырбаттар. Айыы диэн улаханнык саҥарыллыбат, куһаҕан өрүтэ элбэх, сэрэхтээх тыл. Куһаҕан дьайыыта биллэн эрэриттэн эдэрдэр оҥорор буруйдара, куһаҕан быһыылара эбиллэн иһэллэр.

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.

2. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2016. – 148 с.