Иһинээҕитигэр көс

Айыы Суоппуйа собора

Сигэни уларыт
Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт
(Мантан: Айыы Суоппуйа көстө)
Айыы Суоппуйа көстүүтэ

Айыы Суоппуйа собора[1] (нууч. Святая София Константинопольская, гир. Ἁγία Σοφία, полностью: Ναός τῆς Ἁγίας τοῦ Θεοῦ Σοφίας; туур. Ayasofya) — уруккута православие патриархтарын таҥара дьиэтэ, кэлин мусулманнар мэчиэттэрэ, билигин — музей; 324 сыллаахха тутуллубут Аан дойдуга биллэр архитектура пааматынньыга, Византия муҥутуур күүстээх-сайдыылаах кэмин символа, билиҥҥи официал аата Айя-Софья музейа (туур. Ayasofya Müzesi).

Бизантия империятын кэмигэр собор Константинополь куорат ортотугар Улахан Император Дыбарыаһын таһыгар турбут. Билигин Стамбул история киинигэр, Султанахмет оройуонугар турар. Константинополь османнарга бэриммитин кэннэ Айыы Суоппуйа собора мэчиэккэ кубулутуллубут, 1935 сылтан музей буолан турар. 1985 ЮНЕСКО тэрилтэ собуору уонна кинини тулалыыр Стамбул история киинин дьиэлэрин Аан дойду наследиетын тиһигэр киллэриллибиттэр[2].

1000 тахса сыл Айыы Суоппуйа собора христианнар эйгэлэригэр муҥутуур улахан таҥара дьиэтэ буолан турбут — Айыы Бүөтүр храма тутуллуор дылы. Собор үрдүгэ 55,6 м., куполун диаметра 31 м.

Историята

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]

Маҥнайгы тутуу

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Феодосий базиликатын сорҕото

Собор «Августеон» рыногын болуоссатыгар 324—337 сылларга Улуу Константин I император кэмигэр тутуллубут. Сократ Схоластик суруйбутунан[3] тутуу Констанций II кэмигэр барбыт, П.Н. Кондаков суруйбутунан[4] Констанций II Константин туппут соборун кэҥэтэн биэрбит. Сократ Схоластик собор хаһан алҕаммыт кэмин чопчу суруйар: «по возведении Евдоксия на епископский престол столицы, освящена была великая церковь, известная под именем Софии, что случилось в десятое консульство Констанция и третье кесаря Юлиана, в пятнадцатый день месяца февраля»[5]. 360—380 арианнар диэн христианнар биир хайысхалара соборга олохсуйа сылдьыбыттар. 380 Феодосий I дьиэни православиеларга биэрэр уонна сэтинньи 27 бэйэтэ Григорий Богослову киллэрэр, сотору соҕус буолан баран Богослов саҥа Констатинополь архиепископа буолар[6].

Бу храм бастаанньа кэмигэр 404 умайар. иккистээн тутуллубут таҥара диэтэ 415 эмиэ уокка былдьанар. Феодосий II император саҥа базилика (таҥара дьиэтэ) тутарга сорудахтыыр. Ол базилика Ника бастаанньатын 532 кэмигэр умайар. Ол дьиэ урусхаллара 1936 археологтар хаһан булбуттар.

Юстиниан кэмэ

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Ангел Юстиниаҥҥа Айыы Суоппуйа Соборун моделын көрдөрөр

532 сыллаахха, Ника бастаанньатын[7] 40 хонугун кэнниттэн Юстиниан I император ити сиргэ инник ааттаах саҥа таҥара дьиэтин тутарга сорудахтыыр. Ол тутуу кини санаатынан киин куорат киэргэлэ буолуохтаах уонна империя күүһүн көрдөрүөхтээх эбит[8]. Собору тутарга тула турар чааһынай бас билэр дьиэлэри атыылаһан ылбыт уонна көтүрэргэ сорудахтаабыт. Тутууну салайарга Юстиниан I ол кэминээҕи улуу архитектордары Милет Исидорын (нууч. Исидор Милетский) уонна Тралл Анфимийын (нууч. Анифимий Тралльский) ыҥырбыт. Кинилэр салайыыларынан 10000 тутааччы үлэлээбит[8].

Тутууга ордук үчүгэй матырыйааллар туттуллубуттар. Мраморы Проконнис, Нумимдия, Кариста уонна Иерополь куораттартан аҕалбыттар. Ону таһынан Рим куораттан 8 колонна, Эфестан 8 от күөх мрамор колонналарын[8] уо.д.а. аҕаларга анал уураах таһаарбыт[9]. Собору киэргэтэргэ кыһыл көмүс, үрүҥ көмүс, слон муоһа туттуллубут. Нуучча паломнига Антоний Новгородец 1204 сылдьан Собор алтарын туһунан маннык ахтыы хаалларбыт[10]:

Во олтари же великом над святою трапезою великою, под катапетазмою, повешен Коньстянтинов венец, и у него же повешен крест, под крестом голубь злат; и иных царей венцы висят окрест катапетазмы. Тажь катапетазма вся сотворена от злата и сребра, а столпия олтарьныя и амбон все сребряно… И се же чудо и страшно и святое явление: во святей Софии во олтари великом за святым престолом стоит крест злат, выше двою человек от земля с камением драгим и жемчугом учинен, а пред ним висит крест злат полутора локтий… перед ним три золотых лампады, в которых горит масло, эти лампады и крест соорудил царь Юстиниан, строитель церкви.

Айыы Суоппуйа Соборун тутуута
(Константин Манассия хроникатыттан миниатюра)

Собор ким да көрбөтөх, ким да истибэтэх кэрэ быһыытын иһин норуот Үрдүк Айыылар көмөлөрүнэн тутуллар дии саныыр эбит. Биир кэпсээнинэн Юстиниан собору үөһэттэн алларааҕа дылы кыһыл көмүһүнэн бүрүйээри гыммытын астрологтар тохтоппуттар: «в конце веков придут очень бедные цари, которые, с целью захватить все богатства храма, сроют его до основания» иннэ гынан Юстиниан дьиэ баайын аччатарга күһэллибит[11].

Тутуу империя 3 сыллаах дохуотун сиэбит, тутуу бүппүтүн кэннэ Юстиниан маннык диэбит үһү: «Соломон — мин эйиигин куоһардым!»[12] Собор күүрүүлээх алҕааһынын 537 ахсынньы 27 патриарх Мина оҥорбут. Суруйааччы Кесария Борокуопуйа (нууч. Прокопий Кесарийский) манных ахтыыны хаалларбыт:

Этот храм представлял чудесное зрелище, — для смотревших на него он казался исключительным, для слышавших о нем — совершенно невероятным. В высоту он поднимается как будто до неба и, как корабль на высоких волнах моря, он выделяется среди других строений, как бы склоняясь над остальным городом, украшая его как составная его часть, сам украшается им, так как, будучи его частью и входя в его состав, он настолько выдается над ним, что с него можно видеть весь город, как на ладони[13].

— Прокопий Кесарийский. О постройках (Книга 5: I:27)

Тутуу өссө да бара турдаҕына Соборга «Улуу» ааты иҥэрбиттэр[14]. Таҥара сулууспатын ыытарга аналлаах элбэх күндү иһиттэр бааллар эбит. Собор күндү престолун оҥорорго маннык маллар туттуллубуттар: «злато, серебро, медь, электр, железо, стекло, камени честные многие, яхонты, смарагды, бисер, касидер, магнит, он(икс)ий, алмазы и иная до семидесят двух различных вещей»[15]. Онно император маннык суругу хаалларбыта биллэр: «Твоя от Твоих приносим Тебе Твои, Христе, рабы Юстиниан и Феодора»[16]. Таҥара үлэһиттэрин ахсаана 525 эбит: 60 священник, 100 диакон, 40 диаконисса, 90 иподиакон, 110 кинигэ ааҕааччы, 25 ырыа ыллааччы и 100 привратник[17]. Юстиниан 43 уурааҕынан (нууч. новелла Юстиниана) хас биирдии эргиэн-ремесло корпорациялартан хас эмэ мастерской ананар эбит, олор дохуоттара Собор кыһалҕаларыгар барар эбит.

Тутуу бүппүтүн кэннэ хас да сыл буолан баран сир хамсааһына дьиэ илин өртүн суулларбыт:

пала Восточная часть Св. Софии, что под святым алтарем, и разрушила киворий (то есть сень) и святую трапезу и амвон. И признавались механики, что так как они, избегая издержек, не устроили поддержки снизу, но оставили пролеты между столбами, поддерживавшими купол, посему столбы и не выдержали. Видя это, благочестивейший царь воздвиг другие столбы для поддержки купола; и таким образом устроен был купол, поднимаясь в высоту более, чем на 20 пядей сравнительно с прежним зданием.

— Хронография Феофана, год 6051 / 551

Собор 989 сыллаах сир хамсааһыныттан эмсэҕэлээбит, купола ордук урусхалламмыт. Дьиэни контрфорстарынан тирэхтээбиттэр, интэн сылтаан урукку көстүүтүн сүтэрбит. Сууллубут куполу эрмээн архитектора Трдат саҥардыбыт. Купол өссө үрдээн биэрбит.

1054 от ыйын 16 таҥара сулууспата буола турдаҕына Римнээҕи папа легата Гумберт кардинал константинопол патриархыгар Михаил Керулларийга таҥараттан араарыы грамотатын туттарбыт. Онуоха от ыйын 20 патриарх Рим легаттарын анафемаҕа анньан биэрбит. Интэн саҕалаан Римнээҕи католиктара уонна православие арахсар.

Османнар кэмэ

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Константинополь хотторуута
(биллибэт Венеция худуоһунньуга, XV ү. бүт. — XVI ү. саҕ.)

1453 ыам ыйын 29 Собору туроктар былдьаабыттар. Дука историк суруйарынан кинилэр сабыылаах ааны алдьатаннар сэрии сэбилиниилээх киирэн күндү малы халаабытынан барбыттар: «в одну минуту разрубили святые иконы, похитив с них украшения… а так же одежды святой трапезы… Драгоценные и священные сосуды священного сосудохранилища, золотые и серебряные и из другого вещества приготовленные, в один момент всё унесли»[18]. Храм иһигэр үҥэ сылдьыбыт дьон өлөрүллүбүттэр, олор хааннарын таһыма храм биир колоннатыгар кыһыл бэлиэнэн бэлиэтэммит[19]. Гректар үһүйээннэринэн, туроктар киирэллэрин кэмигэр собор иһигэр Айыы Литургия бара турбут уонна священник айыы кэһиилээх амвонҥа үктэммит. Оччотугар айыы кэһиилэр харыстыыртан Алтаар сорҕото аһыллыбыт уонна священнигы кистээбит. Храм православиеларга төнүннэҕинэ алтаар аһыллан ол священник Айыы кэһиилээх тахсан Айыы Литургиятын бүтэрихтээх[20].

1453, ыам ыйын 30 Константинополы баһылаабыт Мехмед II султаан соборга үктэммит уонна интэн ыла мэчиэккэ кубулуйбут[21]. Соборга 4 минарет эбии тутан биэрбиттэр уонна Айя-София диэн ааттаабыттар. Храм христианныы хайысхалаах буолан — алтарь илин диэки, мусулмааннар уларытарга күһэллибиттэр, михрабы собор соҕуруу-илин муннугар (Мекка диэки хайысха) туруорбуттар. Интэн сылтаан мусулмааннар храм сүрүн сабардамыттан туора туран үҥэргэ күһэллибиттэр. Фрескалар уонна мозайкалар улахан аҥаардара бүтүн хаалбыттар, чинчийээччилэр быһа сабалааһыннарынан үрдүлэригэр штукатурканан сыбаммыт буоланнар[22].

XVI үйэ иккис аҥаарыгар Селим II уонна Мурад III султааннар кэмнэригэр соборга ыарахан уонна мөкү көстүүлээх контрфорс тирэхтэринэн өйөөбүттэр, иннэ гынан дьиэ тас көстүүтүн уларыппыттар[23]. XIX үйэ ортотугар дылы соборга туох да чөлгө түһэрии үлэтин ыыппатахтар. 1847 Абдул-Меджид I султаан Гаспару и Джузеппе Фоссати архитектордарга Собору чөлүгэр түһэрии үлэтин ыытарга сорудахтаабыт, ол кэмҥэ дьиэ сууллар кутталлаах турбут[24]. Реставрация үлэтэ икки сыл барбыт.

1935 Ататюрк декретинэн Айя-София музей буолбут, фрескалартан уонна мозайкалартан штукатурканы ыраастаабыттар. 2006 музей үлэһиттэрэ мусулмаан итэҕэл сулууспатын ыытарга диэн комплекс иһигэр анал хос анаммыт[25].

Архитектурата

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
1 — киирии; 2 — император аана; 3 — ытамньыйар колонна; 4 — алтарь — Михраб; 5 — Минбар; 6 — султан ложата; 7 — Омфалос («пуп мира»); 8 — Пергамтан мрамор урналара; a — баптистерий, Мустафы I султан гробницата; b — Селим II минареттара

Былаан быһыытынан собор уһун синньигэс 4 муннук (75,6×68,4 м), үс нефтэн турар: ортокута — кэтит, кытыылара — синньигэс. Собор — түөрт муннуктаах ортотунан кириэстии оҥоһуулаах, куполунан төбөлөммүт базилика буолар. Собор сүүнэ улахан куполун системата бэйэтин кэмигэр архитектура өйүн чыпчаала буолар. Храм эркинин бөҕөтө турок чинчийээччилэрэ этэллэринэн тутуу растворугар ясень мас сэбирдэхтэриттэн оҥоһуллубут убатыгы эппиттэриттэн буолар[26].

Орто кэтит неф олоҕо квадрат, 4 бөдөҥ колонналарынан хааччахтаммыт. Колонналар сүүнэ улахан аркалары өйөөн тураллар уонна үрдүнэн 31 м диаметрдаах куполунан төбөлөммүт, купол чыпчаала муостаттан 51 м үрдүк тиийэр[27]. Купол 40 тулалыыр аркалартан турар; аркалар быыстарынан алларанан 40 түннүктээх, онтон сылтаан сырдык бары өттүттэн өйдөбүл киирэр. Купол түөрт муннуктаах пространствоны кытта төгүрүк үс муннуктарынан — парустарынан — кэлгиэлээх[27]. Купол аннынааҕы сабардамҥа илинтэн арҕаа икки сүүнэ улахан аарка сфера аҥаардаах төбөлөөх нишалар сыста турбуттар: илиҥҥи нишаҕа бэйэлэрин аркаларынан өссө үс ниша аһыллан биэрэр, олортон ортокута барыларыттан дириҥ уонна сүрүн былаантан круг аҥаарынан чорбойор; илиҥҥи нишаҕа эмиэ үс ниша сыста тураллар; олортон ортокулара мэлдьи көстөр түөрт муннук үрүттээх, үс ааннаах, ааннар храм билигин суох тиэргэн киириилэригэр (esonartex и exonartex) тураллар.

Купол аннынааҕы сабардам соҕуруу уонна хоту өрүттэрэ ойоҕос аркаларынан холбоһоллор, аркалар порфир уонна малахит колонналарынан өйөнөн тураллар; ити аркалар анныларынан өссө аркалар тураллар, кинилэринэн купол аннынааҕы куйаар аһыллар, онтон ойоҕоһунан гинекей (таҥас өрөр мастерскойдар) галереята ааһар.

Храм ис өртө хас да сүүс сыл устата киэргэтиллибит уонна бэрт дэлэгэй көстүүлээх эбит (кыһыл муоста үрдүнэн мозайка, Артемида таҥара дьиэтиттэн 8 күөх яшма колонналар). Храм эркиннэрэ эмиэ бүтүннүү мозайканан бүрүллүбүт эбиттэр. Бэрт архитектуратынан уонна ис көстүүтүнэн Собор империя күүһүн көрдөрөр эбит[28].

Храм кэрэхсибиллээх сирдэринэн алтанынан бүрүллүбүт ытамньыйар колонна (илиигин колоннаҕа ууран баран баҕа санааҕын саныыгын, илиин инчэйбит курдук буоллаҕына баҕа санаан туолар диэн итэҕэл баар) буолар уонна тымныы түннүк буолар. Ханнык да куйааска түннүктэн наар тымныы салгын үрэр.

1935 храмы чөлүгэр түһэрбиттэрин кэннэ Иисус Христос уонна Таҥара ийэтин дьүһүннэрин көрүөххэ сөп, он таһынан 4 куйахтарга Корантан быһа тардыылары көрүөххэ сөп.

Үөһээ күргэ күрүөтүгэр араас граффити булуохха сөп. Ордук былыргы суруктар пластигынан бүрүллүбүттэр уонна биир харыйыллар кэрэхсибиллээх сиринэнэ ааҕыллаллар эбит (скандинавия руналара).


Тиһиктэр

[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
  1. ↑ Наречение собора в честь Софии Премудрости Божией понимается как посвящение его Иисусу Христу, Богу-Слову (см. Журнал Московской патриархии. 1982, № 8, стр. 73.)
  2. ↑ Historic Areas of Istanbul(ааҥл.). unesco.org. Тургутулунна 15 Олунньу 2010. Төрүт сириттэн архыыптанна 1 Бэс ыйын 2012.
  3. ↑ Сократ Схоластик. «Церковная история». Кн. II, гл. 16
  4. ↑ Кондаков Н. П. Византийские церкви и памятники Константинополя. — Халыып:М: Индрик, 2006. — С. 116.
  5. ↑ Сократ Схоластик. «Церковная история». Кн. II, гл. 43
  6. ↑ Карташёв А. В. Вселенские соборы. — Клин, 2004. — С. 159.
  7. ↑ Joannis Malalae Clironographia. Rec. L. Dindorf. Bonnae, 1831. P. 474
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 Успенский Ф. И. История Византийской империи VI-IX веков. — М.: Мысль, 1996. — С. 331. — ISBN ISBN 5-244-00838-2
  9. ↑ Диль Ш. Юстиниан и Византийская цивилизация в VI веке. — СПб.: Типография Альтшулера, 1908. — С. 481.
  10. ↑ Савваитов П.И. Путешествие новгородского архиепископа Антония в Царьград. — СПб, 1872. — С. 73.
  11. ↑ Диль Ш. Юстиниан и Византийская цивилизация в VI веке. — СПб.: Типография Альтшулера, 1908. — С. 482.
  12. ↑ Карев А.В., Сомов К.В. История христианства. Тургутулунна 14 Олунньу 2010. Төрүт сириттэн архыыптанна 1 Бэс ыйын 2012.
  13. ↑ Прокопий Кесарийский. О постройках. Тургутулунна 14 Олунньу 2010. Төрүт сириттэн архыыптанна 1 Бэс ыйын 2012.
  14. ↑ Robert S. Nelson Hagia Sophia, 1850-1950: Holy Wisdom Modern Monument. — Chicago: University of Chicago Press, 2004. — С. 1.
  15. ↑ Цитируется по Крест - хранитель всея Вселенныя : История создания и воссоздания креста преподобной Евфросинии, игумении Полоцкой / Л.В.Алексеев. — Минск: Вестник Белорусского Экзархата, 1996. — 126 с.
  16. ↑ Карташёв А. В. Вселенские соборы. — Клин, 2004. — С. 461.
  17. ↑ Новеллы Юстиниана. 3. гл. 1.
  18. ↑ Петросян Ю. А. Древний город на берегах Босфора. Исторические очерки. — М.: Наука, 1986. — С. 132-133.
  19. ↑ Кедров П. Царьград и Святая София. — Петроград, 1915. — С. 12.
  20. ↑ Евтушенко Г. Храм Святой Софии в Константинополе. — СПб.: Сатисъ, 2008. — С. 201-202. — ISBN 978-5-7868-0029-7
  21. ↑ Шарль Диль Основные проблемы византийской истории. — М., 1947. — С. 53.
  22. ↑ Natalia B. Teteriatnikov Mosaics of Hagia Sophia, Istanbul: The Fossati Restoration and the Work of the Byzantine Institute. — Washington, D.C.: Dumbarton Oaks Research Library and Collection, 1998. — С. 6. — ISBN 0–88402–264–1
  23. ↑ Храм Святой Софии в Царьграде. — Петроград: Акционерное общество «Биохромъ», 1914. — С. 6.
  24. ↑ Храм Святой Софии в Царьграде. — Петроград: Акционерное общество «Биохромъ», 1914. — С. 5.
  25. ↑ İbadete açık Ayasofya(тур.). Тургутулунна 11 Балаҕан ыйын 2010. Төрүт сириттэн архыыптанна 1 Бэс ыйын 2012.
  26. ↑ Раскрыта еще одна тайна Святой Софии. Тургутулунна 22 Бэс ыйын 2010. Төрүт сириттэн архыыптанна 1 Бэс ыйын 2012.
  27. ↑ 27,0 27,1 Бартенев И. А., Батажкова В. Н. Очерки истории архитектурных стилей. — М.: Изобразительное искусство, 1983. — С. 55. — 264 с.
  28. ↑ Византийское искусство VI века // Всеобщая история искусств / Под общ. ред. Б. В. Веймарна, Ю. Д. Колпинского. — Халыып:М: Искусство, 1961. — Т. 2, книга первая.
Төрдө — «https://sah.wikipedia.org/w/index.php?title=Айыы_Суоппуйа_собора&oldid=404539»