Саха тыла тоҕо мөлтөҕүй

Сахалар олус уһун үйэлээх омук буолалларын саҥа билинэн эрэллэр. Олох үөрэҕин, киһи буолуу өйүн-санаатын саҥа үөрэтэн сурукка киллэрэр кыахтаннылар.

Билигин оҕону иитиигэ-үөрэтиигэ төрөппүттэр ордук улахан оруолу ылан эрэллэр. Урукку социализм кэмин саҕана оҕону иитиини уонна үөрэтиини государство барытын бэйэтигэр ылынара төрөппүт суолтатын түһэрэн, намтатан кэбиспитэ. Ырыынак кэмигэр государство ыал олоҕор орооһоро, көмөлөһөрө лаппа аҕыйаата. Куһаҕан эмиэ үчүгэйдээх буоларынан төрөппүттэр оҕолорун туһугар бэйэлэрэ кыһаналлара, үөрэтэ, үлэлэтэ сатыыллара лаппа элбээтэ.

Төрөппүт аан маҥнай оҕотун, кэлэр көлүөнэтин туһугар кыһанара — олох салҕанан баран иһиитин тутаах ирдэбилэ. Оҕотун туһугар төрөппүт эрэ кыһанар. Аймах-хаан тэнийэн, сайдан иһиилэригэр төрөппүттэр ылар оруоллара үрдээн иһэр.

Оҕо туһугар кыһаныы диэни бары билэллэр. Кыһаныы диэни аҥардастыы көрүү-истии эрэ курдук өйдөөһүнтэн уонна бу эрэ суолтатынан, көрүү-истии диэн өйдөбүлүнэн туһаныы итэҕэс. Оҕо туһугар кыһаныы диэн иккис өйдөбүлүнэн оҕону иитии-үөрэтии ааттанар. Иитии-үөрэтии диэн этиигэ иитии диэн тыл икки суолтатыттан иккиһин бастатыы туһалаах. Төрөппүт оҕотун барыга бары, бэйэтэ тугу сатыырыгар барытыгар үтүгүннэрэн үөрэтэн, ийэ кутун иитэн кэбистэҕинэ оҕотун туһугар санаата бөҕөх, мин курдук олоҕу олорор кыахтанна диэн эрэллээх буолар.

Киһи олоҕо соччо уһуна суоҕа биллэр, сааһыран истэххэ ордук кылгыырга дылы, түргэтиир. Төрөппүт туох ханнык өйдөөх-санаалаах оҕону, кэлэр көлүөнэтин иитэн-үөрэтэн улаатыннарар даҕаны бу аймах дьон олохторо соннук саҕанан баран иһэр.

Кэлин 2002 сыллаахха алтынньыга ыытыллыбыт бүтүн Россиятааҕы перепись түмүгүнэн сахалар лаппа элбээн иһэллэр, оҕолор ордук элбээбиттэр. Элбэх хаһан баҕарар баттааһыннаах, ыгааһыннаах, бэйэтин батыһыннарар күүстээх. Оҕону иитиини-үөрэтиини төрөппүттэр бэйэлэрэ баһылаан-көһүлээн салайарга турунуулара уонна сахалыы иитиини талан ылыылара саха омук өссө сайдан иһэригэр эрэли үөскэтэр.

Саха тыла мөлтөөтө диэни бары билэллэр. Ханнык баҕарар дьыала мөлтөөтөҕүнэ, бу дьыаланы буортулуур, мөлтөтөр быһыыны булан көннөрүү эрэ дьыаланы тупсарар, көннөрөр кыаҕы биэрэр.

Буруйданар, кэмсинэр санаа баар буоллаҕына эрэ киһи көннөрүнэр кыахтаах. Ханна сыыһа баарын булуу, билинии эрэ бу сыыһаны көннөрөргө көмөлөһөр, кыах биэрэр. Сыыһа ханна баарын булбакка эрэ кыайан көннөрбөккүн, көстүбэт сибиэни кытта охсуспукка тэҥнэһэр. Саха тыла мөлтөөһүнүгэр буруйдааҕы буллахха эрэ тылы күүһүрдүү, сахалары элбэтии кыаллар.

«Омук тыла, үгэстэрэ ордук дьахталларга иҥэн сылдьаллар»,- диэн үөрэхтээхтэр этэллэр. Бу этиини бары өттүнэн ырытыы буруйдааҕы булууга туһалыан сөп. Саха тылын харыстыы сатыыр «Тыл. Өй. Билии.» конференцияҕа кыттааччылар барылара кэриэтэ кыргыттар, дьахталлар. Эр дьон аҕыйахтар. Саха тылын харыстыы сатааччылар кырдьык дьахталлар эбиттэр.

Саха үгэстэригэр үөрэтиини эмиэ дьахталлар баһылаабыттар. Yлэлэрэ-хамнастара таһаарыылаах. «Эйгэ», «Айылгы» түмсүүлэр онно үлэлииллэр. Омук дьоно төһө үгэстэрин, үөрэхтэрин утумнаан салгыы сайыннаран иһэллэр даҕаны омук үйэтэ уһун буолар. Саха омук сайдыыта, кэхтиитэ эбэтэр мөлтөөһүнэ барыта дьахталларыттан тутулуктаах. Манна эбии кинилэр төһө оҕону төрөтөллөрө ордук улахан оруолу ылар.

Кыыс оҕолор бары ийэлээхтэр. Кинилэр хаһан баҕарар олох үгэстэрин уонна үөрэҕин ийэлэриттэн быһалыы, үтүктэн ылынар кыахтаахтар, кыра эрдэхтэринэ ийэ куттара иитиллэр. Ити иһин олох үгэстэрэ ийэттэн кыыһыгар быһаччы бэриллэн иһэрэ ордук күүстээх, дириҥ силистээх. Кыыс оҕо ийэтин курдук буола сатаан, кинини көрөн, батыһан, үтүктэн үөрэнэр. Оҕо аан маҥнайгы өйүн-санаатын, ханнык тылынан саҥарарын, кими хайдах ыҥырарын ийэ уонна эбэ эрэ төрүттүүллэр. Кинилэр көмөлөрүнэн оҕо аан маҥнай санара үөрэнэр. Санарар тылын дорҕоонноруттан өйө-санаата төрүттэнэр.

Оҕо улаатан иһэн аан маҥнайгы үөрэҕин, билбит билиитин олус кытаанахтык ылынар, иҥэринэр. Оҕото аан маҥнай саҥара үөрэнэригэр ийэтэ бэйэтин «Ийэ» диэн ааттаан ыҥырарга үөрэтэр толору кыахтаах. «Ийээ» диэн ийэтин ыҥыра үөрэннэҕинэ, куруук соннук ааттыырга үөрэнэр. Оҕо ийэтиттэн үтүктэн, быһалыы ылбыт өйүн-санаатын сахалар ийэ кут диэн ааттыыллар. Арай бу быһаарыыга оҕо аан маҥнай билбит билиитин, саҥарбыт саҥатын олус күүскэ өйдөөн хаалбыта үйэтин тухары умнуллубат диэн эбэн биэриэхпитин сөп. Оҕо аан маҥнай хайдах саҥара үөрэнэр даҕаны ол саҥата куруук баһыйар. Yс сааһыгар диэри ырыа ыллыыр, хоһоон ааҕар оҕо олох бары сүрүн өйдөбүллэрин иҥэринэр, билэр буолар.

Өй-санаа сайдыытын, сахалыы тылынан саҥарыыны дьахталлар баһылыыр эбит буоллахтарына, баай-мал өттүн хааччыйыы эр дьоҥҥо сүктэриллэр. Дьахталлары хайдах хааччыйан, үчүгэй атахтарынан туруоран биэрии эр дьонтон ирдэнэр көрдөбүл буолар. Дьахтар бары баҕата туолан санаата көннөҕүнэ оҕотугар эһигини хайдах диэн ааттатара көҥүлэ. Сирдэҕинэ «Па-па» диэн ааттатыан эбэтэр хайҕаатаҕына, ытыктаатаҕына боччумнук «Аҕа,- диэ» диэн этэн оҕотун үөрэтиэн эмиэ сөп.

Оҕо кыра, саҥа саҥарар буолан эрдэҕинэ сахалыы эрэ саҥара үөрэтиэххэ. Саха олус баай, айылҕаттан дорҕооннорунан тутулуктаах буолан иччилээх тылыгар оҕо саҥа саҥаран эрдэҕинэ ийэтэ, эбэтэ сахалыы үөрэтэллэрэ наада. Ийэ оҕотун баҕардар эрэ аан маҥнай саҥарарыттан саҕалаан «Ийээ» диэн бэйэтин ыҥырарга үөрэтэр кыахтаах. Оҕо саҥа саҥаран эрдэҕинэ аан маҥнайгы үөрэтии ордук дириҥник иҥэр. Бу ыал аҕаларын ийэлэрэ ытыктыыр, таптыыр буоллаҕына оҕотугар аҕатын «Аҕаа» диэн ыҥырарга үөрэтиэн эмиэ сөп.

Кыра оҕо өйө-санаата үөскээһинэ сахалыы ийэ кут диэн ааттанар. Бу оҕо ийэтиттэн үтүктэн, көрөн үөрэнэр, үгэстэри үөскэтинэр өйө-санаата.

Билигин ырыынак үөскээн, үлэлиир-хамсыыр дьон кыра да буоллар баайы-малы мунньунан эрэллэр. Бу мунньуллар баайы-малы кыайа хото салайар, өссө байытар, ыйан-тоҕон кэбиспэт, туруктаах өйдөөх-санаалаах оҕолору, кэлэр көлүөнэлэри иитэн-үөрэтэн улаатыннарыы хас биирдии төрөппүттэн ирдэнэр көрдөбүл буолан эрэр. Оҕоҕо маннык көрдөбүл үрдээбитин ситиһэригэр кыра эрдэҕиттэн ийэ кутун иитии көрдөнөр. Туруктаах өйдөөх-санаалаах буолуу ийэ кут иитиллиититтэн эрэ тутулуктаах диэн сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарар. (1,13).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Үрүҥ айыы буолуу. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2006. - 88 с.