Саха сирэ уонна Казахстан. (Бу ыстатыйа күрэскэ кыттар)

“60-с сыллар саҥаларыттан Саха сирэ Казахстаны кытта литературнай ситими олохтообута. Ол оҥкулун оччотооҕу председатель Семен Данилов охсубута. Ону кэлин быраата Софрон Данилов салҕаабыта. Республикалар хардары-таары литература күннэрин ыыппыттара, ыалдьыттаспыттара. Дьэ ити күнтэн ыла «Литературалар доҕордоһуулара – норуоттар доҕордоһуулара» диэн кынаттаах тыл үөскээбитэ. Кэлин сылларга ити ситиммит быста быһыытыйбыта. Ону Саха сирин суруйааччыларын сойууһун 75 сылын бэлиэтииргэ Саха республикатын вице-президенэ Е.И.Михайлова быһаарыытынан быйыл салгыыр кыах үөскээтэ. Ол курдук үүммүт сыл муус устарыгар Саха сирин суруйааччылара Казахстаҥҥа бараллара былааннанар. «Чолбон» сурунаал ол күннэри көрсө казах билигин үлэлии-хамныы сылдьар сорох поэттарын айымньыларын тылбаас нөҥүө ааҕааччыларга тиэрдэр”диэн сурунаал 2010 сыллааҕы төрдүс нүөмэригэр суруллубут. Бу Ытык дьоммут саҕалаабыт үтүө үгэстэрэ чөлүгэр түһэриллэн эрэриттэн урут-уруккуттан үтүө сыһыаннаах икки норуокка үөрүүнү аҕалбыта буолуо диэн эрэнэ саныыбыт.

Биһиги билигин киэн тутта ахтар-саныыр, сырдык аатын сылтан сыл аайы үйэтитэр, Саха сирин сайдыытыгар, өрөспүүбүлүкэ атаҕар туруутугар сүҥкэн кылааты киллэрбит, чулуу биир дойдулаахпыт, чаҕылхай уолбут Максим Кирович Аммосов туһунан ахтан аһарыахха диэн бу «Саха сирэ уонна Казахстан» диэн тиэмэни киллэрдим. Ордук кэлиэхтээх өрөгөйдөөх Сахабыт сиригэр Автономия төрүттэммитэ 100 сыллаах үбүлүөй чэрчитинэн, өрөспүүбүлүкэҕэ бэлэмнэнии үлэтэ бара турарынан, Эҥсиэли хочотун олохтоохторо үтүө өйдөбүлүнэн ахтар, чулуу уолаттарын үйэтитэр, ытык ааттарын кэриэстииллэрин туһунан истэ-билэ, көрө сылдьабыт, махтанабыт, сүгүрүйэбит.

Иван Федосеев Казахстаҥҥа Саха суруйааччыларын Күннэрин кэнниттэн суруйбут «Көрсүһүүлэр уонна санаалар» диэн ыстатыйатыгар казахтар, сахалар Максим Аммосовка сыһыаннарын бу курдук суруйбут: «...Казахтар Максим Аммосовы саамай сөпкө: “Номоххо киирбит киһи”, - диэн ааттыыллар. Кини кылгас, ол эрээри баай ис хоһоонноох героическай олоҕо үөрэтиллэ илик. Икки-үс сыллааҕыта Новосибирскайга тахсыбыт докумуоннар кинигэлэриттэн көрдөххө, Максим Кирович Сибиир подпольетыгар үлэлии сылдьан , Колчак хааннаах диктатурата сабардаан турдаҕына, өлөрүн утуйарга холоон туран, сырыы да бөҕөнү сылдьаахтаабыт эбит. 1919 сыллаахха үс төгүл Колчак фронун туораан, Москваҕа партия КК тиийбит, Сибирь большевистскай подпольетын Киин Комитеты кытта сибээстээбит. Киин Комитеттан быһаччы сорудахтары ылбыт. Польскай легионнары Советскай былаас диэки тарда сатаабыт. Максим Аммосов үйэтэ уһаабыта буоллар, партия уонна правительство уһулуччулаах деятеллэрин, Кыһыл Армия үгүс полководецтарын кытта көрсүһүүлэрин, кинилэрдиин бииргэ үлэлээбит кэмнэрин тустарынан ыччакка ытык ахтыылары суруйан хаалларбыт буолуох этэ. Биһиги, саха суруйааччылара, ити үтүөкэн киһи легендарнай олоҕун уус-уран айымньы күүһүнэн өссө толорутук көрдөрөр иэстээхпит... »

Саха чулуу уола Максим Аммосов биһиги икки уобаласпытын алта сыл кэриҥэ салайбыта. Олус ыарахан кэмҥэ үлэлээбитэ. Кинини Казахстаҥҥа билиҥҥэ диэри үтүө эрэ тылынан ахталлар. Казахстан суруйааччыларын түмсүүтүн салайааччыларыттан биирдэстэрэ, литэрэтиирэ кириитигэ, профессор, Ахмед Яссави аатынан Туркестан куораттааҕы Норуоттар икки ардыларынааҕы Казах уонна турок университетын вице-бирисидьиэнэ Кулбек Сарсенович Ергобек Максим Аммосов туһунан кинигэлэри, архыып матырыйаалларын ааҕан баран «Гражданин саха - общественный и политический деятель Республики Казахстан» диэн ыстатыйаны суруйбут.

Кулбек Сарсенович Саха сиригэр биһиги национальнай бырааһынньыкпытыгар Ыһыахха 2013 сыллаахха ыҥырыылаах ыалдьыт быһыытынан кэлэ сылдьан, биһигини, сахалары, хайдах баҕарар, төһө баҕарар үүнэр-сайдар кыахтаах норуот эбиккит диэн түмүккэ кэлбитин туһунан «Кыым» хаһыакка «Биир силистээх-мутуктаах дьоммут» диэн Петр Петров ыстатыйатыгар интервью биэрбититтэн билэбит.

Салгыы аймахтыы омукпут, профессор Кулбек Сарсенович: “Эһиги төрүт култуураҕытын бу курдук өрө тутан илдьэ сырыттаххытына эрэ салгыы сайдар-чэчириир кыахтааххыт. Төрүт дьарыгы, тылы-өһү бүүс-бүтүннүүтүн кэлэр кэнчээри ыччакка туттаран иһиллиэхтээх. Оччоҕуна эрэ бары даҕаны норуот, омук быһыытынан тыыннаах хаалыахпыт. Саха сирин олохтоохторугар барыларыгар бу истиҥ санаабын тиэрдиэхпин баҕарабын”, - диэн эппит түмүк санаатын сахалыы тыллаах барыта билиэхтээх дии саныыбын.

Ааптар Хабырыыл кыыһа.

Туһаныллыбыт литература:

1. Казахстаҥҥа Саха литературатын көрсө. Чолбон. 2010 .

2. “Бүөтүр Бөтүрүөп. Биир силистээх-мутуктаах дьоммут. «Кыым» хаһыат. 2013. от ыйа.

3. Иван Федосеев. Көрсүһүүлэр уонна санаалар. Хотугу сулус. 1981 с, №2.