Кыттааччы:Borisova.sd

Кэт Марсден

Кэт Марсден

Кэт Марсден (англ. Kate Marsden, 13 мая 1859 года — 26 мая 1931 года)— араҥ ыарыыны утары охсуспут, XIX үйэ бүтүүтүгэр Саха сиригэр кэлэ сылдьан Бүлүүтээҕи лепрозорийы арыйбыт Англия амарах сүрэхтээх сиэстэрэтэ.

Биография

Кэт Марсден 1859 с. ыам ыйын 13 күнүгэр, баай адвокат дьиэ кэргэнигэр, Лондон кытыытынааҕы Эдмондоҥҥа төрөөбүтэ. Кини кыра сааһытан ыарыһахтарга, бааһырбыттарга уонна кыамматтарга көмөлөһөр, кинилэри көрөр аһыныгас сүрэхтээх медицинскэй сестра (Сестра милосердия) идэтин талар. Кэт оҕо эрдэҕиттэн бииргэ төрөөбүттэриттэн чугас дьонун аһынарынан уратылаах этэ. Үс эдьиийдэрэ уонна түөрт бырааттара оччотоо5у бириэмэ үрдүк сололоохторун сиэрдэринэн олорор эрдэхтэринэ, кини бириэмэтин боростуой дьадаҥы дьон ортотугар атаарара. Кэт тулалыыр дьоҥҥо, ордук дьадаҥыларга, дьоло суохтарга, ыарыһахтарга тугунан эмэ көмөлөһө, туһалыы сатыыр ураты характердаах этэ.

Госпитальга улэлиир

Аҕата өлөрүгэр Кэт 13 саастааҕа уонна ийэтигэр көмөлөһөн ыалга иитээччинэн киирбитэ. Үс сыл буолан баран кыһамньылаах, аһыныгас кыыһы госпитальга үлэҕэ ылбытара. Кини онно 1877 сыллаахха диэри үлэлээбитэ. Нуучча-турок сэриитэ саҕаламмытыгар хас да медсестралары кытары Кыһыл кириэс обществотыттан кыргыһыы буола турар сиригэр ыыппыттара. Онно кини бэйэтин дневнигэр бэлиэтэммитинэн, нуучча саллааттарын ыарылыы сылдьан аан бастаан араҥ (проказа) ыарыынан ыалдьыбыт дьону көрөр, кинилэрэр эйдэнэллэрин ис сүрэҕиттэн чугастык ылынан, аһынан, олоҕун маннык ыалдьыбыт дьону эрэйдэрин аччатарга, туох кыалларынан көмөлөһөргө аныырдыы бэйэтигэр тылын биэрэр.
Тылын толорон тоҕоостоох кэм булан Англия5а Лондоҥҥа, Ливерпульга ыарыһахтарга сылдьан, кинилэргэ көмөлөһө, санааларын чэпчэтэ сатыыра. Ол бириэмэҕэ соһуччу үс бырааттара уонна эдьиийдэрэ өлүтэлээбиттэрэ. Кини ийэтинээн Саҥа Зеландияҕа кэлэн Веллингтоннааҕы госпитальга начальник буолар уонна Веллингтоҥҥа үрдүк сололоох хотуттары түмэн Кыһыл кириэс обществотын тэрийсэр. Саҥа Зеландияттан төннөн кэлэн баран, Кэт Марсден Аан дойдуга проказалаабыттар дьыалалара хайдаҕын билээри Египеккэ, Палестинаҕа, Аравияҕа, Кипр арыыга уонна Константинопольга сылдьыбыта.
Кэт Марсден бэйэтин дневнигэр суруйбутуттан: «В 1879 году в Константинополе от одного англичанина я узнала, что в отдаленной Якутской области есть тоже прокаженные якуты, которые имеют средство — траву, которая по слухам вылечивает проказу. Сознавая, как важно приобретение этого средства несчастным, прокаженным по всему миру, я решилась ехать в Якутск, чтобы отыскать эту траву, потом испытать и изучить её целебные свойства…»

Россияҕа айан

Дьэ ол иһин 1890 сыллаахха сэтинньигэ Санкт-Петербурга кэлбит уонна, Александр III император кэргэнигэр, Мария Александровна приемугар сылдьыбыт. Императрица мисс Марсден Саха сиригэр тиийиэн баҕалаах көрдөһүүтүн улаханнык сэҥээрбит, туох наада буоларынан барытынан көмөлөспүт уонна аара суолга айанныырыгар рекомендациялыыр суруктарынан хааччыйбыт. Ити кэнниттэн, нуучча тылын билбэт, эгэ саха тылын билиэ дуо, бу эр санаалаах дьахтар ыраах ыарахан айаҥҥа туруммут. Кини хорсунун таһынан киһи аймаҕы, таҥараны таптыыр буолан бэйэтин сиэртибэлииргэ бэлэм этэ. Кини аара Уфаҕа таарыйбыта, онно Саха уобалаһыгар 40-тан тахса сыл устатыгар миссионердаабыт Уфа епискоба Дионисий олороро. Дионисий саха тылын олус үчүгэйдик билэрэ, евангелияны сахалыы тылга тылбаастаабыта. Епископ Марсдены олус үчүгэйдик көрсүбүтэ уонна ол от аатын, ханна, хайдах булуохха сөбүн сиһилии быһааран биэрбитэ.

Саха сиригэр

Ол кэнниттэн Кэт Марсден Уфаттан, Россияны бүтүннүүтүн кэрийэн, бэрт эрэйинэн Иркутскайга кэлбитэ. Лена өрүс устун кини паузкаҕа (паузка — өрүһү таҥнары эрэ устар кыахтаах мас судно) олорон устубута. Дьокуускайга губернатор В. Н. Скрыпицын тус бэйэтэ көрсүбүтэ. Казактар, чиновниктар, сыылынайдар Кэт Марсден Дьокуускай уобалас вице-губернаторыгар В. Л. Приклонскайга бэйэтин туһунан уонна айанын сыалын туһунан кэпсээбитин хас биирдии киһи аайы тириэрдибиттэрэ. Куорат казагын полкатын сулууспалааҕа, саха киһитэ, Иван Прокопьев бэйэтэ сөбүлэһэн тылбаасчыт буолбута, онтон кэлин Мисс Марсдены Бүлүү уокуругар арыаллаабыта.

Булуугэ айан

Кэт Марсден кыра этэрээтэ 1891 сыллаахха бэс ыйын 10 күнүгэр Дьокуускайтан Бүлүүгэ айаннаабыта. Оччолорго элбэх киһи араҥ ыарыынан Бүлүүгэ ыалдьара. Айанныырга суол да диэн суо5а — сүнньүнэн омоон ыллыктарынан сылдьаллара. Хаһан да аты миинэн уһуннук айаннаабатах киһиэхэ бу олус эрэйдээх айан этэ. Ахсаана биллибэт хойуу кумаар, оҥоойу, күлүмэн үөрэ айанньытары тула былыт курдук оргуйа сылдьара уонна киьи айа5ар, муннугар симиллэрэ. Күнүс киһи тулуйбат куйааһа, оттон түүн эмиэ кумаардар уонна тымныы сордуура. Итинник баһаам эльэх эрэйи аахсыбакка ыалдьыбыт дьону булан көрсөөрү икки ый устата 3000 биэрэстэ кэриҥэ сири айаннаабыттара. Бүлүүгэ этэрээккэ олохтоох а5абыт Иоанн Винокуров холбоспута. Кини ыарыыга сыстыам диэн куттаммакка ыалдьыбыт дьоҥҥо сылдьыталаабыт суос-соҕотох киһи эбит этэ.

Араҥ ыарыы эмчитэ

Аһыгыгас сүрэхтээх омук сиэстэрэтэ кэлбитин ыарыһах сордоохтор сир аайы Таҥара аанньала кинилэргэ ыыппыт көстүүтүн курдук ылыммыттара. Кинилэр кыһалҕалаах дьылҕаларыгар үтүөнү оҥорооччу ким да билбэт дьахтара дьиҥ ис сүрэҕиттэн кыттыыта, кини оҥоттообут материальнай көмөтө уонна кинилэргэ анаан олорор, эмтэнэр дьиэ (приют) оҥотторуом диэн тылын биэриитэ бу маннык ыалдьар дьону кэнэҕэски дьылҕабыт көнүө диэн эрэниинэн өрө күүрдүбүтэ. Билбэт дойдутугар соҕотоҕун, олох да билбэт тылынан кэпсэтэр дьоҥҥо кэлбит хорсун англичанка туохтан да толлубатын, эр санаалааҕын, саамай ыраах нэһилиэктэртэн көрдөөн бу ынырык дьүһүннээх буолбут дьону булан көрсөрүн, кинилэр дьылҕаларын чэпчэтэргэ кыһанарын туһунан сурах уокурукка бүтүннүүтүгэр тарҕаммыта.
Кэт Марсден хас биирдии ыарыһахха тиийэн көрөрө-истэрэ, сууйара, бэрэбээскилиирэ уонна тылынан тылбаасчыт нөҥүө кэпсэтэн хайа кыалларынан санааларын чэпчэтэ сатыыра. Кини биирдэ ыарыһахтар ортолоруттан муус доруобай 18 саастаах кыыһы булбута. Бу кыыс ийэтэ ыалдьыбытын иһин дьонтон иккиэннэрин үүрбүттэр этэ. Мисс Марсден көмөтүнэн кыыс ыар дьылҕаттан быыһаммыта.
Мисс Марсден бэйэтин экспедициятын кэмигэр 80 ыарыһахха сылдьыбыта уонна ол дьоннорго хас биирдиилэригэр күүһэ төһө тиийэринэн көмөлөспүтэ. Дьокуускайтан төннөрүгэр Бүлүү араҥынан ыалдьааччыларын туһаларыгар көҥүл өртүнэн сиэртибэлээһин быһыытынан сүүрбэ тыһыынча солкуобай харчыны хомуйан, онтун араҥынан ыалдьыбыт дьоҥҥо хайаан да приютта уонна таҥара дьиэтин туттарыҥ диэн сорудахтаан төннүбөтэ. Дьокуускайдааҕы уонна Бүлүүтээҕи епископ Милетий мисс Марсден холооно суох хорсун быһыытын иһин киниэхэ махтал грамотатын биэрбитэ. Кэт Марсден көрдүүр отун булбута уонна ону хайдах туттары быһаарбыта. Хомойуох иһин ол от ыарыыны бүтүннүү кыайан эмтээбэт, ыалдьыбыт киһи эрэйин, ону да сорхторун эрэ чэпчэтэр, эбит этэ.

Эр санаалаах Кэт Марсден

Англия эр санаалаах кыыһа Кэт Марсден Саха сирин араҥынан ыалдьыбыт ыарахан дьылҕалаах дьонугар оҥорбут аһыныгас санаатын, бэйэни харыстаммат хорсун, үтүө, хос санаата суох быһыытын түмүгэр тэриллибит Бүлүүтээҕи лепрозорий 1893 сылтан 20-с үйэ 30-с сыллар ортолоругар диэри үлэлээбитэ. Кэт Марсден төрөөбүтэ сүүс сааһын туолбут сылыгар Саха сириттэн көстүбүт 55,6 караат ыйааһыннаах алмааһы «Кэт Марсден» диэн ааттаабыттара.

Туттуллубут литература:

1. Николай Якутскай «Араҥ уонна таптал»: роман уонна сэһэн / Николай Якутскай. - Дьокуускай : Бичик, 2008.
2. КЫЫМ(хаһыат) > №44 2012.11.08 тираж: 33
3. http://pomnipro.ru/memorypage12183/biography
4. «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru