Сибиир
Сибиир — Азия хоту уонна хотугулуу-илин өттүгэр баар киэҥ сир. Кини Ураал хайаларын, Киин Азия куйаардарын, Хотугу Муустаах далай уонна Арассыыйа Уһук Хоту сирин ыккардыларыгар сытар. Сорохтор Сибииргэ Арассыыйа Уһук Илин (Дальнай Востогун) территориятын эмиэ киллэрэллэр, оннооҕор Арассыыйаны барытын киллэрэр дьон эмиэ бааллар. Сибиир хотугулуу илин өттүгэр Саха Сирэ сытар. Обь өрүс тардыыта Арҕаа Сибиир диэн ааттанар, Енисей уонна Өлүөнэ тардыылара — Илин Сибиир.
Сибиир улахан өрүстэрэ — Обь, Иртыш, Енисей, Өлүөнэ, Амур. Улахан күөллэрэ — Байкаал уонна Убсу-Нур.
Сороҕор Сибиир соҕуруу кыраныыссатынан Алтаай, Сайаан хайаларын уонна Байкаал күөлү ааттыыллар, оччоҕо Алтаайы, тувааны уонна Байкаал кэтэҕин (Бурятия уонна Забайкальскай кыраайы) туспа туталлар.
Улахан куораттара: Новосибирскай, Омскай, Красноярскай, Барнаул, Новокузнецкай, Владивосток, Хабаровскай, Иркутскай, Томскай, Дьокуускай.
Саамай үрдүк чыпчаала — Ключевской сопка диэн Камчааткаҕа баар вулкан.
Бүтүн Арассыыйатааҕы 2002 сыллааҕы биэрэпис түмүгүнэн Сибииргэ киллэриллэр уокуруктарга (УФО, СФО уонна ДВФО) барыта ~ 39 130 000 кэриҥэ киһи олорор эбит, ол аата Арассыыйа федерациятын түөрт гыммыт биир кэриҥэ (26,96 %).
Устуоруйаттан
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Арҕаа Сибиир хоту өттүгэр — Обь өрүс аллараа тардыытынан — нууччалар XV үйэ инниттэн олохсуйан барбыттар. Ураал кэннинээҕи сирдэри сэриилээн ылыы Арассыыйа судаарыстыбата биир кэлимсэ буолуутун кэннэ уонна буорахтаах саа үөдүйүүтүн кэннэ сатаммыта. Бастакы улахан байыаннай бохуоту Ермаак Сибиир хаанын сирдэрин сэриилээһининэн саҕалаабыта. 1581 сыллаахха эргэ истиилиэн алтынньы 26 күнүгэр (cаҥа истиилиэн сэтинньи 5 күнэ) Ермаак Искер куораты ылбыта.
Нууччалар илин диэки дьүккүйүүлэрэ XVII үйэни быһа салҕаммыта. XVII үйэ бүтэһик чиэппэригэр Кытай кыраныыссатыгар тохтообуттара. 1689 сыллаахха Цин Илин кытта Ниэрчинскэйдээҕи дуогабарга илии баттааһын Сибиири сэриилээһини тохтоппута.
Улам-улам Сибиир Арассыыйаҕа суолтата үрдээн иһэр. XX үйэ устуоруйата Сэбиэскэй Сойуус Сибиирэ суох бэйэтин тутулуга суох буолуутун кыайан көмүскүө уонна аан дойдуга кыахтаах балаһыанньаны ылыа суоҕун көрдөрбүтэ[1].
Быһаарыылар
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]