Yөдэй диэн аат туһунан (Нам улууһа)

Бикипиэдьийэ диэн сиртэн ылыллыбыт

Үөдэй нэһилиэк. Нам улууһун нэһилиэгэ, киинэ Ымыйахтаах.

Yөдэй диэн аат бэрт былыргыттан баар. С.А. Токарев кинигэтигэр: "Алдан аллараа тардыытыгар Yөдэй кинээс аата Yөдэй буолаhын кытта сөп түбэһэр" диэн суруйар. Онон, Үөдэй диэн аат төрүттэниитэ бэрт былыр олоро сылдьыбыт Үөдэй кинээһи кытта ситимнээх.

Топонимик Михаил Спиридонович-Багдарыын Сүлбэ 1982 с. тахсыбыт "Дойду сурахтаах, алаас ааттаах" кинигэтигэр "Үөдэй" тыл туһунан маннык суруйар: "Үөдэй" төрут олоҕо монгол тылларыгар үө эбэтэр үөн буолуохтаах. Тыл бүтүүтүгэр турар н дорҕоон кинигэлэргэ, сыһыарыы сыһыннаҕына эҥин түһэн хаалар айылгылаах.Ону "Неустойчивичость конечного н" диэн ааттыыллар.

Э. К. Пекарскай "Саха тылын тылдьыта" кинигэтигэр "Yөдэй" диэн тылы маннык быһаарар: "Үөдэ" диэн эбиллии, элбээти, эбии үүнүү, хаҥатыы диэн өйдөбүллээх. Үөдэй диэн эр киһи аата. Үөдэй-бөҕө диэн Эллэй уолараттарыттан биирдэстэрэ, Боруччуку- хара кыра быраата. Бу тыл суолтатынан ылан көрдөххө, үөдэйдэр былыр-былыргыттан тэнийэн, хаҥаан, элбээн үгүс улуустарынан тарҕаннахтара. 1642 c. са5алаан оччотоо5у ыгыыны-түрүүнү сөбүлээбэккэ, биһиги сирбитигэр олорбут дьон эдэр-чэгиэн, сытыы-хоту, хорсун, эйэлэспэт санаалах өттулэрэ ыраах Саха сирин араас муннуктарынан тарҕастахтар, күрээтэхтэрэ. Бу сахалар эстэн-быстна барбакка, бур-бур буруо таһааран, ынах-сылгы чэчирэтэн, алаһа дьиэни иччилээтэхтэрэ. Онон, бу диэкиттэн тэнийэн Үөдэй диэн ааттаах сирдэр элбээтэхтэрэ.

А.И. Эверстов "Айыы аймахтара, күн уустара" кинигэтигэр "Саха төрдун саҥалыы көрүү" диэн төрдүс туһумэҕэр: "Юечжи-сакалар былыргы төрүт ааттара сахаларга билиҥҥээҥҥэ диэри көстүтэлиир. Үөдэй, Үөдүгэй курдук ааттар Саха сиригэр элбэх сиргэ көстөллөр уонна үөдьү (үөдү) сактары- дириҥ өбүгэлэрбит ааттарын санаталлара түбэспиччэ буолуо дуо?" диэн суруллар. Ити юечжи-сака өбүгэлэрбит ааттара - биһиэхэ үөдэй, үөдүгэй диэннэргэ аҕа уустарын, нэһилиэктэр, сирдэр ааттара буолан билиҥҥэ диэри, 2 тыһыынчаттан тахса сыл ааспытын да кэннэ, ахтыллар буоллахтара.

Үһүйээннэргэ Нам улууһун үөдэйдэрэ "Омоҕой Баай хааныттан үөскээбит дьон" диэн кэпсэнэр. Онтон Омо5ойу мо5уол киһитэ диэн этэллэр. Киин Үөдэй дьонно төрүт-уус дьон. Кинилэр олохторун казактар Үөдэй буолаһа диэн араара тутан ааттаабыттара. Үөдэйдэр кэлин тарҕаммыт, тэнийбит эбиттэр.

Н.Т. Степанов1964 c. ити Үөдэй нэһилиэгэр 93 саастаах Д.Г. Григорьевтан (Тимир киһи уолуттан) "Ньылбаа Эмээхсин" диэн үһүйээни суруйбут. Онно Дьокуускай таһынааҕы Үөдэйтэн күурээн кэлбит дьон ыччаттара ууһан-тэнийэн Үөдэй нэһилиэгэ диэн буолбут диэн кэпсэнэр. Үөдэйдэр итинтэн кэлиҥҥи кэмнэргэ тарҕаммыт дьон эбиттэр. Ол ону топонимика туоһулуур. Нам улууһугар "Үөдэй" диэн ааттаах икки нэһилиэк баара. Ити - киин төрүт сирдэрэ. Үөдэй нэһилиэгэ өссө Марха улууһугар баара. Ити билиҥҥи Ньурба Үөдэйэ, Үөдэй, Үөдэй Күөлэ диэн кыстыктар 1926 c. биэрэпискэ суруллубуттар Арҕаа Хаҥалас улууһун V Малдьаҕарыгар, Нам улууһун I Сииттэтигэр уонна Салбаныгар. Нам II Үөдэйин атыннык Хоро Үөдэйэ дииллэр. 1776 c. Бүлүүтээҕи Наахара буолаһыгар Улахан Үөдэй Охсубута, Куччугуй Үөдэй Охсубута диэн ходууһалар суруллубуттар. Итини таһынан, Үөдэй, Үөдэй Арыыта, Үөдэй Бөһүөлэгэ, Үөдэй Күөлэ, Үөдэй Маара, Үөдэй Толооно, Үөдэй Харыйалааҕа, Үөдэй Үрэҕэ, Үөл Үөдэй диэн топонимнар бааллар Бүлүү III Күүлэтигэр, Нам Маймаҕытыгар, Ньурба I Хаҥалаһыгар, Хаҥалас V, VI Малдьаҕарыгар, Таатта Күнээйитигэр Усуйаана Дьааҥы өрүс байҕалта түһүүтүгэр, Уус Алдан Баатаҕайыгар, Үөһээ Бүлүү Хоротугар, Чурапчы Болтоҥотугар. Үөдэйдэр итинник тэнийэн-ууһаан тарҕаммыттарын сир да ааттара туоһулуур.