Өсөһүннэрэн үөрэтии

Өсөһүннэрэн үөрэтии диэн оҕо бэйэтин баҕатынан, дьулуурунан үөрэнэрин ситиһии ааттанар.

Уһун кыһыныгар будулҕан тымныылаах, онтон кылгас сайыныгар сыралҕан куйаастаах Саха Сиригэр киһи-аймахтан олус тулуурдаахтара уонна дьаныардаахтара эбэтэр өһөстөрө, сахалар эрэ сылгы, ынах сүөһүлэри ииттэн, тимири уһааран, уһанан олохсуйбут эбиттэр. Былыргы кэмҥэ кинилэр тимир уһаарыытын уонна уһаныытын курдук ыарахан, уустук үлэни баһылаан бэйэлэрин олохторугар туһанар буолуулара, Айылҕа маннык ыарахан усулуобуйалаах сиригэр олохсуйан олороллорун хааччыйбыт. Ити сүрүн үлэлэрин тэҥэ, кинилэр элбэх сылгы, ынах сүөһүлэри көрөн-истэн, бэйэлэригэр ас-таҥас уонна көлүнэр көлө оҥостон туһаммыттар.

Оччотооҕу кэмтэн айылҕа маннык ыарахан усулуобуйатыгар сайдыылаах олоҕу ситиһэргэ, омук бэйэтин үүнэн иһэр көлүөнэтин үөрэтэр ньымата атын сылаас сирдээх-дойдулаах омуктартан уратыланнаҕына эрэ табыллар. Ханнык баҕарар омук бэйэтин кэлэр көлүөнэлэрин үөрэтэргэ туттар сүрүн ньымалардаах. Бу ньымалар оҕолору үөрэтэргэ төһө олохтоохторо уонна омук олоҕун сыалыгар төһө сөп түбэһэллэрэ, бу омук бэйэтэ төһө уһун үйэлээҕинэн, Сир үрдүгэр төһө кэм устата олорбутунан быһаарыллар. Омук бэйэтин оҕолорун, эдэр көлүөнэлэрин үөрэтэр ньымаларыттан уонна бу ньымаларын уратыларыттан, кинилэр бу Сир үрдүгэр төһө уһун үйэлээх омук буолаллара биллэн тахсар. Сахалар Сибииргэ биир уһун үйэлээх омук буолаллара дакаастанан бүтэн турар. Саха дьоно оҕолорун үөрэтэр ньымалара туруктааҕа, эрэллээҕэ эмиэ биллэр уонна быһаарыллыбыта.

Оҕо кыра буолан, бэйэтин өйө-ситэ киирэ илигинэ куруук албыннаан, атыҥҥа аралдьытан уонна манньалаан, аһатан үөрэтэллэр. Маннык үөрэтии оҕо бэйэтин өйө ситэ сайда илик буолан, тугу оҥорорун кыайан хонтуруолламмат эрдэҕинэ эрэ туттуллара оруннаах. Кыра оҕоҕо тугу эмэ үөрэппити чиҥэтэн биэрэргэ үчүгэй манньаттан ордук туох да суоҕа биллэр. Онтон улаатан, өйө киирэн истэҕинэ оҕону хайдах көрүҥнээхтик үөрэтэртэн кини салгыы олоҕо барыта тутулуктанар. Бу үөрэх ханнык көрүҥҥэ олоҕуран салгыы барыытыттан, оҕо бэйэтин олоҕор сыһыана үөскүүр уонна өйүгэр-санаатыгар ол сыһыан иҥэн киирэн олохсуйан хаалар. Оҕо бэйэтин олоҕор сыһыанын маннык икки көрүҥҥэ араарыахха сөп:

Бастакытынан, оҕо бэйэтин олоҕор барыта бэлэмҥэ үөрэниитэ уонна оннук олоҕо аны уларыйбатын иһин кыһаныыта. Оҕо бэйэтин олоҕор атын киһи кыһанарыгар үөрэнэн хаалыыта уонна ким эрэ, төрөппүтүн туһугар олоҕу олорор курдук өйдөбүл оҕо өйүгэр-санаатыгар олохсуйуута.

Иккиһинэн, оҕо бэйэтин олоҕун тупсаран иһиигэ бэйэтэ ордук кыһанарга үөрэниитэ уонна ол иһин саҥа сыаллары ситиһэргэ дьулуһуута.

Төрөппүттэр оҕолорун маанылаан, атаахтатан, тугу көрдөөбүтүн барытын толорон иһэргэ үөрэттэхтэринэ оҕолоро бэйэтин олоҕор сыһыана бастакы көрүҥҥэ киирсэр буолан хаалар. Онтон оҕо бэйэтин олоҕо тупсарын иһин бэйэтэ ордук кыһанарын ситиһэргэ, ол аата, саамай дьулуурдаах киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннарарга өсөһүннэрэн үөрэтии ньымата туттуллуон сөп.

Ханнык баҕарар оҕо олус түргэнник улаата охсон улахан киһи буола охсуон аһара баҕарар кэмнэрдээх. Маннык кэми мүччү туппакка, кини улахан баҕатын таба туһанан, күүркэтэн биэрэн үөрэтии аата өсөһүннэрэн үөрэтии диэн ааттанар. Оҕолору маннык үөрэтиини сахалар былыргыттан тутталларын бэлиэтинэн: «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өс хоһооно баара буолар. Бу өс хоһоонун быһаарыытынан оҕолор төрөппүттэринээҕэр бары өттүлэринэн барытынан ордук дьон буолан тахсыахтаахтар, ол иһигэр тулуурдаахтарынан уонна дьулуурдаахтарынан эмиэ лаппа баһыйаллара ирдэнэр. Итини тэҥэ ханнык баҕарар киһи бэйэтин олоҕор тугу эмэни ситиһиэн санаатаҕына, кыра эмэ өһөс, дьаныардаах майгыланыахтааҕа чуолкайданан тахсар.

“Бачча улахан буолан бараҥҥын маны кыайбаккын дуо”, эбэтэр “Улахан киһи маннык оҥорор” диэн этиилэр өсөһүннэрэн үөрэтии сүрүн төрүттэринэн буолаллар. “Оҕом улааппыт, барыны сатыыр буолбут” диэн этии оҕо улаатан улахан киһи оҥорор бары быһыыларын таба, киһи быһыылаахтык оҥорор буолбут кыахтаммытын биллэрэр.

Өсөһүннэрэн үөрэтии оҕо улаатан иһэн ситиһэ сатыыр баҕа санааларыгар, улахан киһи буола сатыырыгар олус сөп түбэһэр. Бу үөрэх сүрүн төрүтэ оҕо улаатан истэҕин аайы кэрдиис кэмнэри ситиһэн иһиитигэр олоҕурар уонна оҕо түргэнник улаата охсон, улахан киһи оҥорор дьыалаларыгар кыттыһан иһэринэн, оҕону иннин диэки сайдыыга, үүнүүгэ сирдиир. Маннык улаатан иһэр эдэр киһи бэйэтин баҕа санаата уонна үөрэтии көрүҥэ сөп түбэһиилэрэ, бу ньыма аһара көдьүүстээҕин туоһулуур.

Оҕо улаатан иһэн сайдыыта эбилиннэҕинэ ситиһэн иһэр бэлиэ кэмнэрэ соччо элбэҕэ суохтар. Бу бэлиэ кэмнэри оҕо кыра эрдэҕиттэн бары күүһүн уонна кыаҕын ууран туран ситиһэ үөрэниитэ, кинини туруоруммут сыалын ситиһиигэ дьулуурдаах, өһөс гына оҥорор. Оҕоҕо, кыратык тугу эмэни ситиһэн иһэригэр аналлаах сыаллар, инники диэки, улаатан иһии, өрө тахсыы, сайдыы диэки, кыра эмэ да буоллар хамсааһыннар куруук баар буолан иһиэхтээхтэр.

Манна холобурдары аҕалан көрүөххэ: Арай саҥа хааман эрэр оҕо дьыбааҥҥа ыттан тахсаары тарбачыһар эрээри кыаҕа тиийбэт буолан эрэйдэнэрин дьоно бары көрө олорор буоллунар. Дьэ маннык кэмтэн саҕалаан оҕо бэйэтин олоҕор сыһыана үөскүүр уонна өйүгэр-санаатыгар олохсуйан хаалар. Субу кэмҥэ ким эмэ ыстанан кэлэн дьыбааҥҥа көтөҕөн таһаардаҕына, бу оҕо аныгыскы сырыытыгар, онтон куруук көмө көрдүү үөрэнэн хаалыаҕа, ол курдук хас дьыбааҥҥа тахсаары гыннаҕын аайы көмө көрдөөн хаһыытыаҕа, ытыаҕа, онтон көмөлөспөккө эрэ, хайдах салҕанан тахсары ыйан-көрдөрөн биэрдэххэ, син биир бэйэтэ тахсар буола үөрэниэҕэ уонна кыайбытыттан, ситиһиини оҥорбутуттан үөрүөҕэ.

Сорох төрөппүттэр бу кэмҥэ, аны бобоннор оҕо сайдыыга тардыһыытын туормастыыллар уонна бэйэтин кыаҕар эрэнэр буолуутун суох оҥороллор. Оҕо бэйэтэ кыайан-хотон дьыбааҥҥа ытыннаҕына бэйэтин саҕаланан иһэр олоҕор биллэр кыайыыны оҥорор уонна онтунан киэн туттар. Оҕону кыра эрдэҕиттэн, детсадка сылдьар кэмиттэн саҕалаан бэйэтэ бэйэтин билинэн сылдьарын ситиһии, кини сотору кэминэн, көрдөнүллэр быраабыла быһыытынан, бэйэтэ сылдьа үөрэнэрин көҕүлүүр. Оҕоҕо итинник сыаллары туруортаан истэххэ, кини олору ситиһээри олус диэн кыһанар, араас суол быраабылаларын үчүгэйдик үөрэтэр уонна этиллибит бириэмэттэн хойутаабат буоларга бэйэтэ үөрэнэн иһэр. Маннык үөрэтиигэ киниттэн: «Улахан киһи бэйэтин хонтуруоллана сылдьар»,- диэн этиини билэрэ эрэ көрдөнүллэр.

Элбэҕи билиигэ-көрүүгэ дьулуһуу уонна эт-хаан өттүнэн эрчиллии түргэнник улахан киһи буола сатааһыны кытта дьүөрэлэстэхтэринэ эдэр киһи ситиһиигэ дьулуура ордук күүһүрэр. Кини улахан киһи курдук билиилээх буолаары уонна барыны-бары сатаары ордук кыһанан үөрэҕинэн дьарыктанар. Итиннэ эбии улахан дьон туһанар көҥүллэригэр кыттыһаары кинилэр курдук буола охсорго дьулуһар. Бу кэмҥэ үөрэтиини чиҥэтэн биэрэргэ: «Эн улахан киһи курдук буолан иһэҕин»,- диэн бигэргэтии үөрэнии сөптөөхтүк баран иһэрин хааччыйар.

Өсөһүннэрэн үөрэтии киһи бэйэтин Айылҕаттан айыллыбыт аналын толоруутугар ураты сөп түбэһэр. Маннык үөрэтии оҕо улаатан иһэр көрдөбүллэриттэн кыратык эрдэлээн истэҕинэ ордук иннин диэки тардыһыннарар күүстээх, оннук баҕа санаалары үөскэтэр. Улаатан иһэр уолаттар эбэтэр кыргыттар кыратык бэйэ-бэйэлэригэр тардыһыылара биллэн эрдэҕинэ, кэргэннии дьон олохторун туһунан үөрэҕи баһылаабытынан бараллар. Бу кэмҥэ дьиэҕэ-уокка уонна хаһаайыстыбаҕа сыһыаннаах үөрэҕи эдэрдэр ордук түргэнник баһылыыллар. Маннык улаатан иһэр эт-хаан көрдөбүлүн кытта кэргэннии буоларга үөрэнии эмиэ сөп түбэстэхтэринэ, билии ордук дириҥник иҥэрэ бэлиэтэнэр.

Итинтэн салгыы эдэр киһи олоҕор кэргэн ылан дуу, эргэ тахсан дуу дьиэ-уот тэринии сыала кэлэр. Эдэр дьоҥҥо бу сыалларын ситиһэллэригэр кыахтара уонна баҕа санаалара быдан элбэх буолар. Кыра эрдэҕиттэн үлэни-хамнаһы кыайа, туруоруммут сыалын ситиһэргэ үөрэммит эдэр киһи кэргэннээх буолуу элбэх ураты көрдөбүллэрин улаханнык ыарырҕаппакка эрэ ситиһэригэр толору кыахтаах буолар.

Айылҕа сокуонун быһыытынан киһи олоҕун бастакы кэрдиис кэмэ, оҕо сааһын кэмэ, ити курдук киһи буолууну баһылаан ыал ийэтинэн эбэтэр аҕатынан буолуунан түмүктэнэр. Эдэр киһини маннык бэйэтин айылҕаттан сайдыытыттан хойутаппакка эрэ үөрэтии, үөрэх ордук үрдүк кирбиилэрин ситиһэригэр кыаҕы биэриэҕэ уонна кини бэйэтин өйө-санаата олохтоох, туруктаах буолар. Кини эдэр эрдэҕиттэн, атын ким даҕаны көрөрүгэр-истэригэр наадыйбат, бэйэтин бэйэтэ сөптөөхтүк быһаарынан киһи быһыылаахтык сылдьар, олоҕун олорор, үөрэҕи-сайдыыны ситиһиигэ, үлэни-хамнаһы кыайыыга дьулуурдаах буола иитиллэн тахсарыгар олук ууруллар.

Олоххо иннин, сайдыы, тупсуу диэки тардыһыылаах санаалаах эдэрдэри иитиигэ, үөрэтиигэ сахалар өсөһүннэрэн үөрэтэр ньымалара ордук улаханнык туһалыыр. (1,14).

Туһаныллыбыт литература

1. "Киин куорат" хаһыат. 14.11.2003.