Өй-санаа уларыйар

Өй-санаа уларыйар диэн этии тыыннаах уонна өлбүт киһи өйдөрүн-санааларын уратыларын быһаарар.

Саха дьоно киһи сирдээҕи олоҕо олус уустугун, киһи үйэтин тухары үөрэннэҕинэ эрэ олох хааман иһиититтэн хаалан хаалбакка өйүн-санаатын сайыннаран биэрэн иһэрин бэлиэтээн этэллэр. Саас ыраатан истэҕин аайы киһи этэ-сиинэ уларыйан, мөлтөөн-ахсаан истэҕинэ, киһи өйө-санаатэ эмиэ уларыйан биэрэн иһэрэ ирдэниллэр. Сахалар «Кырдьаҕаһы хааһахха сүгэ сылдьан үөрэнэ сырыт»,- диэн этиилэрэ киһи кырдьан истэҕинэ өйө-санаата уларыйан, олох үөрэҕэр саҥалыы үөрэнэн биэрэн иһиэхтээҕин бигэргэтэр.

Эр дьон уонна дьахталлар өйдөрө-санаалара тус-туспа буолуутун эттэрин-сииннэрин туругун уратылара быһаараллар. Эр дьон санаабыт санааларын ситиһиигэ быдан көнөтүк, түргэнник уонна дьулуурдаахтык баран иһэллэр. Дьахталлар эттэрэ-сииннэрэ сымнаҕаһын курдук санаабыт санааларын ситиһиигэ эмиэ сымнаҕастар, талымастар, атын сиринэн эргийэ барыыга быдан дөбөҥнөр.

Дьахтар санаата төттөрү-таары уларыйан иһэрэ түргэнин туһунан сахалар олус таба этиилэрдээхтэр: «Дьахтар оһоҕун чанчыгыттан оронугар кэлиэр диэри санаата уонна уларыйар», «Дьахтар санаата аһынааҕар кылгас»,- диэннэр. Былыргы кэмҥэ сахалар дьахталлары салайар үлэҕэ букатын да чугаһаппаттара биллэр. Оччотооҕу кэмҥэ ким кыахтаах-күүстээх баһылыыр үйэтигэр кинилэр санаалара сымнаҕаһыттан уонна сотору-сотору уларыйан биэрэн иһэриттэн салайар былааска кыттыһыннарбаттар.

Саха дьоно былыр-былыргыттан эр дьон баһылааһыннарынан олорон кэлбит буоланнар эр дьон ылыммыт сыалларын толорууга ордук дьүккүөрдээхтэрин, санаалара уларыйан испэтин сыаналыыллар. Государстволары салайыыга кинилэр таба суолу тутуһан олорбуттарын маннык холобур дакаастыыр.

Билигин Аан дойду үрдүнэн дьон бииргэ олорор сокуоннарын оҥорооччулар барылара кэриэтэ эр дьон буолаллар. Бу уустук, санаабыт санааны туруулаһан көмүскүүр, дьону ылыннарар, итэҕэтэр үлэҕэ кинилэр санаалара бөҕө, уларыйа охсон биэрбэт, ылыммыт сыалларын халбаҥнаабакка толорор буоланнар тулуйан үлэлииллэр.

Сахалар олохторун үөрэҕин үөрэппэттэн сорох өс хоһооннорун суолталарын билии уустугурар. «Уу чугаһа, уруу ырааҕа ордук»,- диэн [[өс хоһооно|өс хоһоонун ааспыт үйэ тухары араастаан быһаара сатаан бараммыт дьэ саҥа табылынна. Бу өс хоһооно омук сайдан, этэ-сиинэ күүһүрэригэр аналлаах. Ыраах сиртэн кэргэн ыл, урууҥ ыраах буоллун, чугастан кэргэн ылан аймахтаһыыны таһаарыма диэн өйдөтөр. Урукку кэмнэргэ саха дьоно ити өс хоһоонун табатык сыаналыыр эрдэхтэринэ бары ыраах сирдэртэн кэргэн ылан, ыал буола сатыыллар этэ. Саха омуга олус уһун үйэлээх буолуутугар бу өс хоһоонун табатык өйдөөн туһана сылдьыбыттара олус улахан көмөлөспүт.

Кэнники кэмҥэ Айылҕаҕа туох барыта саҥалыы эргийэн кэлэрин курдук, дьон олохторо эмиэ эргийэн хаалыан сөбө сабаҕаланар буолла.

«Благими намерениями вымощена дорога а ад»,- диэн этии баар буолуута олох олус уустугун өссө бигэргэтэр. Бу этии дьон эрэйгэ тэбиллэллэрэ, өлөн-сүтэн, аадка барыылара оннооҕор туохтан сылтаан кэлэрин эмиэ чуолкайдык быһааран биэрэр. Аадка барыы диэн биһиги дьоммут санааларыгар өлүү-сүтүү, эстии-быстыы дойдута. Ол эстии-быстыы дойдутугар барыы суола хантан саҕаланарын бу этии ордук чуолкайдык булан көрдөрөр, быһаарар.

Бу этии саҕаланыыта «Благими намерениями ...» диэнэ сахалыы уларыттахха «үтүөнү баҕарыыларынан» диэн буолан тахсар. Аҥардастыы үтүө санаалар, үтүөнү баҕарыылар дьону аакка, өлүүгэ сирдииллэрэ чуолкай этиллэр.

Олох сайдан дьон олохторо тупсан аҥардастыы үтүө санаалар эрэ баар буоллахтарына уонна бары ол диэки таластахтарына дьон-аймах аадка барыылара, өлүүлэрэ кэлиэ диэн сэрэтэр этии буолар.

Билигин араас өй-санаа үөрэхтэрэ олус элбээтилэр. Араас элбэх секталар киһи өллөҕүнэ даҕаны иккистээн олоҕу олорор диэн үөрэтэр буоллулар. Өлбүт киһи өйө-санаата кэлэн кыра, саҥа төрөөбүт оҕо өйүгэр киирэн хаттаан олох үөрэҕин барар диэн бэйэлэрэ билэн, үөрэтэн кэлбит курдук этээччилэр эмиэ бааллар. Эбэтэр ханнык эрэ үөһээҥҥи күүстэр өлбүт киһи өйүн-санаатын тутан ылан саҥа төрөөбүт оҕо мэйиитигэр уган биэрэн баран, урукку өйүн-санаатын умуннаран кэбиһэллэр үһү диэн үһүйээн курдук Сырдык эмиэ кэпсиир.

Үөһээ дойду, Ырай олоҕо олус үчүгэй, онно дьон талбыттарынан олороллор. Онно олус үчүгэйэ бэрт буолан барбыт дьон төннүбэттэр диэн эмиэ этэллэр. Бу этии сыыһатын, дьону өлүү суолугар сирдиирин биһиги урукку үлэбитигэр Ырай дойдута диэн ырытыыбыт чуолкайдык быһаарар.

Ырай олоҕо үчүгэй диэн ыҥырар үөрэхтэр дьону өлүү-сүтүү диэки ыҥыраллар. Бэйэлэрэ сылдьан көрбөтөх Үөһээ дойдуларыгар барыыга ыҥырыылара улахан буруйу оҥорууга тэҥнэнэр быһыы буоларын аныгы үөрэх көмөтүнэн ситиһиэххэ сөп этэ.

"Үөһээ дойдуга үчүгэй - онно барыахха" диэн ыҥырыы эдэр дьону наркоман буолууга, өйдөрө-санаалара, салгын куттара көппүт кэмигэр киирэ сатыылларыгар тириэрдэр. Киһи салгын кутун өйө-санаата көттөҕүнэ, өйө-санаата ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар түһэр, ол иһин Үөһээ дойдуга, өй-санаа дойдутугар тиийэн хаалар. «Үөһээ дойдуга сылдьыы – үчүгэй» диэн дьону ыҥырар буолуу элбэх наркоманнары үөскэтиигэ тириэрдиэн сөбө быһаарыллар.

Наркотик дьайыытыттан киһи өйө көттөҕүнэ - өйө-санаата эмиэ Үөһээ дойдуга сылдьар буолар. Түүлгэ курдук бу кэмҥэ кини ханна баҕарар көтө, истиэнэлэри курдаттыы түһэ сылдьар курдук буолар. Син-биир түһүү сылдьар киһи курдук кэмҥэ киирэр. Наркоман бэйэтэ өйө көтөн этэ-сиинэ куул курдук сытар буоллаҕына, өйө-санаата босхо баран, көҥүл көтө, Үөһээ дойдуга — өй-санаа дойдутугар сылдьар. Эт-сиин таах быраҕыллар, хаалар, сирдээҕи олох үчүгэйэ умнуллар дьылҕаланар.

«Благими намерениями вымощена дорога в ад» диэн өс хоһооно ордук оҕо иитиитигэр суолталаах. Саха дьонугар оҕону хайдах иитэр уонна үөрэтэр туһунан олус таба этии баар. Ол этии «Атаах оҕо» диэн этэ. Урукку социализм кэмэ саҥа туругуран эрдэҕинэ дьадаҥы дьон өйдөрүгэр былыргы баай дьон оҕолоро атаах буола иитиллэллэрин туһунан өйдөбүл баара. Былыргы элбэх кэпсээннэр атаах буола иитиллибит баай дьон оҕолоро олохторун ситэ олорбокко быстах суолга киирэн биэрэллэрин арыйаллара. Сэбиэскэй былаас улаханнык көмөлөһөн кэлин дьон үксүлэрин олохторо лаппа көнөн аны бэйэлэрэ оҕолорун атаах гына иитэр кыахтаммыттара. Атаах оҕо туһунан өйдөбүл үгүс дьон өйүттэн сүппүтэ. Оҕону атаах гына иитии эмиэ үтүө санааттан, аҥардастыы үчүгэйи эрэ баҕарыыттан оҥоруллар. Оҕобор үчүгэй эрэ буоллун диэн төрөппүттэр кыһаналларыттан атаах оҕолор буола улаатан тахсаллар. Атаах буола иитиллибит киһи өйө-санаата түктэри буолан тахсарын саха кырдьаҕастара билигин да билэллэр.

Билигин саха дьонугар олох ыарахана хантан үөскээн, сайдан тахсарын таба быһааран ону суох оҥорорго дьулуһан, олоххо киллэрии сүрүн сыал буолар.

Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарыытынан киһи өлбүтүн кэннэ өйө-санаата толору бэйэтинэн Үөһээ дойдуга сылдьыбат. Үгүстүк түүлгэ көстөр өлбүт дьон көрүҥнэрэ эрэ көстөр, биирдэ эмэ майгыларын уратытын биллэриэхтэрин сөп. Өй-санаа быстах чаастара, үгэс буолбут өйдөбүллэр эрэ онно-манна тэбиллэн сылдьалларын түүлбүтүгэр көрөбүт. Ханнык да түүл киһиэхэ толору өйдөбүлү биэрбэт. Түүлгэ көстөр дьон бэйэлэрин майгыларын уратыларынан арахсаннар биир буолан хаалаллар. Түүлгэ биир билэр киһибин көрөбүн дии санаабытыҥ тойонноотоххо атын киһи буолан хаалар. Арай бу түүлгэ көстөр киһи уонна илэ киһи маарынныыр өрүттэрин, өйдөрүн-санааларын тэҥнээн көрдөххө эрэ тус-туспа дьон буолалларын арааран билиэххэ сөп. Үөһээ дойдуга киһи өйө-санаата баар бэйэтинэн сылдьар диэн этии сыыһа, киһи өйүн-санаатын быстах чаастара, тус-туспа үгэстэрэ, куттар эрэ ордон онно-манна ыһыллан сылдьаллар. Түүлү тойоннуурга былыргыттан үгэс буолбут өйдөбүллэр, тус-туспа бэлиэлэр туһалыыллар.

Өй-санаа ити уратытын саха дьоно билэллэрин куһаҕаннык өлбүт киһи үөр буолар диэн этэллэрэ буолар. Өй-санаа үрэллэн ыһыллыытын аата үөр буолуу диэн ааттанар. Сахалыы үөр буолуу диэн үрэллии, ыһыллыы, бөлөх буолуу аата. Бу бытарыйбыт, ыһыллыбыт санаалартан, куттартан куһаҕан санаалара аймах-билэ дьонноругар көстөн, биллэ сылдьалларын бэлиэтии көрөннөр үөр диэн ааттаабыттар.

Сахалар: «Олоҕу олоруу алааһы туорааһын буолбатах»,- диэн этиилэрэ өй-санаа аҥардастыы аҥар өттүн диэки сайдар кыаҕа суоҕун эмиэ быһаарар. Биир өттүн диэки барыы кыаллыбат. Өй-санаа киэҥник, кэлимник сайдар. Бу сайдыы хайысхатын киһи оҥорор быһыылара барылара «Иккилии өрүттээх» буолуулара арыйар. (1,27).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Киһи буолуу. - Издательский дом "Якутия", 2005. - 80 с.