Өй-санаа сайдыытын халыйыыта

Өй-санаа сайдыытын халыйыыта диэн олох сайдыыта, тупсуута өйү-санааны халыйыыга тириэрдэрин биллэрэр.

Оҕо улаатан иһэн киһи буолууну ситиһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааран туһанарга үөрэнэр. Киһи олоҕун устата өй-санаа мунньуллан, эбиллэн иһэр. Киһи өйө-санаата сайдан, тулуурдаах буолуута улаатан истэҕинэ сыыһа-халты, аһара туттунара аҕыйыыр. Бары улахан дьон өйдөрө-санаалара бу таһымҥа тиийэ сайдан сылдьаллар.

Сайдыылаах диэн ааттыыр Европа дойдуларыттан үтүктэн олоххо уларытыылары киллэрэбит. Кинилэр экономикалара сайдыылаах буолан тиэхиникэ сайдыытын барытын баһылаан олороллор. Аныгы тиэхиникэ сайдыыта киһи өйө-санаата сайдыытыгар көмөлөспөт, туормастыыр көрүҥнэрэ элбээн иһэллэр. Олох тупсуута, үлэ чэпчээһинэ киһини тулуура суох оҥорор.

Тулуурдаах буолуу сыыһа-халты туттунууну суох оҥорор. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн этиини тутуһан тулуурдаах буолуу көлүөнэттэн көлүөнэҕэ улаатан иһэрин ситиһэр. Бу туһалаах этиини бары билэбит эрээри, сайдыы кэлиитин сыыһа сыаналааммыт өйү-санааны сайыннарбакка, тулуурдаах оҥорбокко мөлтөтөн кэбиһэбит. Дьыбааҥҥа элбэхтик сытар эр киһи оҕото кыра эрдэҕиттэн кинини үтүктэн элбэхтик сытарга үөрэннэҕинэ сүрэҕэ суох буолуута өссө улаатар кыахтанар.

Олох сайдан, тиэхиникэ күүһүрэн, түргэтээн истэҕинэ олору салайар киһи тулуура, сэрэхтээх буолара улаатан биэрэн иһиэхтээх. Олоххо араас көмүскэнэргэ аналлаах тэриллэри айаллара, туһаҕа таһаараллара киһи бэйэтэ сэрэхтээх буолуутун кыччатан кэбиһэр.

Аныгы олох сайдан, тупсан истэҕинэ дьон өйө-санаата сайдыыта кыайан сиппэт түгэннэрэ элбэхтэр. Түргэнник айанныыр тиэхиникэ сайдыыта киһи бу тиэхиникэни салайар кыаҕа улаатыытын аһара баран эрэр. Түргэнник айанныыр тиэхиникэни салайан ыытар суоппардар туһанар тэриллэриттэн өйдөрө-санаалара сайдыытын таһымын быһаарыллар.

Тиэхиникэ төһө түргэтээн истэҕинэ дьон өйүн-санаатын, тулуурдаах, сэрэхтээх буолуутун сайыннарар, бэйэтин харыстанар күүһүн улаатыннарар оннугар сайдыыны ситиһиибит сыыһа хайысханан, дьону харыстыыр тэриллэри аан бастаан сайыннарыынан баран иһэрин маннык халыйыылар биллэрэллэр:

1. Айаннаан иһэр массыынаҕа куру туһаныы.

2. Оҕо аналлаах кириэһилэтин оҥорон туһаннарыы.

3. Грузовой массыыналар кэннилэригэр аналлаах бампердары оҥоруу.

4. “Сытар полицейскайы” туһаныы.

Бу халыйыылары биир-биир ыламмыт арыыйда дириҥник ырытыахпыт:

1. Алта уонус сыллардаахха оҥоруллар массыыналар аналлаах, суоппары, олорсон иһээччилэри кириэһилэҕэ хам баайар кура суох этилэр. Абаарыйа, эҥин буолуутугар суоппар эппиэтинэһэ аһара үрдүк, барытыгар бэйэтэ эппиэттиирэ, буруйдаах буоллаҕына ночоокко түһэрэ, ол иһин сэрэхтээх буолуута улахан этэ.

Суоппар кириэһилэҕэ хам баайыллан олороро кини түргэнник уонна сэрэҕэ суохтук айанныырыгар төрүөт буолар.

Гражданскай авиация лүөтчүктэрэ парашюта суох көтөллөр. Бу быһыы кинилэр бииргэ көтүһэн иһэр дьонноругар эппиэтинэстэрин, харыстыыр санааларын улаатыннарарын таба туһаныллар. Элбэх киһини тиэйэн иһэр суоппар олорсон иһэр дьонун туһугар эппиэтинэһэ улаатарын кириэһилэҕэ хам кэлгиллэр кура суох буолара үөскэтэр.

Суоппар сэрэхтээх, бары быраабылалары тутуһан айанныыр буоллаҕына кур киниэхэ улахан туһата суох. Үйэлэрин тухары суоппардаан баран биирдэ да абаарыйаҕа түбэһэн кур көмөтүн туһамматах суоппардар ордук элбэхтэр. Аҕыйах, биир эмэ абаарыйаҕа түбэһээччилэри харыстыыр аатыран элбэхтэр өйдөрүн-санааларын мөлтөтүү, сыппатыы ыытыллара элбэхтэри куһаҕаҥҥа тириэрдии буолар.

Суоппар кура суох айанныыра бэйэтэ сэрэхтээх буолуутун, сыыһа-халты туттубатын улаатыннарарын, аһара түргэнник айанныырыттан туттунарын үөскэтэрин, өйө-санаата сайдарын туһаныллар. Кириэһилэҕэ хам курданан олоруу киһи бэйэтэ харыстанар өйүн-санаатын аҕыйатан, ол аата кур быыһыырыгар эрэнэр санаата улаатан, сэрэхтээх буолуутун кыччатан сыыһа-халты тутуннаран абаарыйаҕа түбэһэрин элбэтэр.

2. Оҕолоох киһи оҕотун харыстыыр санаатын улаатыннарыы туһалаах. Кини оҕотун туһугар эппиэтинэһэ улаатарыттан сэрэхтээхтик, кыаҕын таһынан барбакка, бары быраабылалары тутуһан айаннаатаҕына абаарыйаҕа түбэспэт.

Оҕону харыстааһын барыс ылыыга кубулуйбута ордук куһаҕан. Промышленниктар оҕо кириэһилэтин оҥорууттан ылар барыстара улаатан араас көрүҥнээх, оҕону кыайан харыстаабат да кириэһилэлэри оҥорон иһэллэр. Оҕолорун харыстыыр бары төрөппүттэр сыаналаах кириэһилэни ылан туһана сатыылларыттан ылар барыстара улаатар. Оҕо улаатан истэҕинэ уларыйан биэрэн иһэр кириэһилэлэртэн барыстара киирэрэ ордук элбиир.

Сэрэхтээх, бары быраабылалары тутуһан айанныыр суоппар абаарыйаҕа түбэһэрэ отой аҕыйах. Биир эмэ быраабыланы тутуспаттар, аһара түргэнник, кыахтарын таһынан баран айаннааччылар абаарыйаҕа түбэһэллэрин куоһур оҥостон барыһы ылары үөскэтии дьайыыта үчүгэйгэ тириэрдибэт. Дьон барыларын харыстанар санааларын аҕыйатар. Бэйэтэ хам баайыллан олорор, оҕотун эмиэ хам баайбыт киһи сэрэҕэ суох буолара улаатарыттан абаарыйаҕа түбэһэрэ элбиир.

3. Билигин аны легковой массыыналары ыытар суоппардар суолга турар грузовой массыыналары көрбөккөлөр кэннилэригэр кэлэн түһэллэр диэн кинилэри харыстыыр аатыттан бары грузовой массыыналар кэннилэригэр аналлаах, намыһах бамперы оҥотторо сатыыр санааланнылар.

Бу хайдах эрэ хараҕа суох суоппардарга аналлаах оҥоруу буолан тахсарын харыстыыр санаалара улааппыт дьон хата аахайбаттар.

4. Суоппардар оҥорор быһыыларыгар эппиэтинэһэ суох буолууларын “сытар полицейскай” баара биллэрэр. Аныгы суоппар суол бэлиэлэрин хараҕынан көрөн, бэйэтин өйүнэн-санаатынан салаллан баран иһэр түргэнин кыччатан биэрэр кыаҕа аҕыйаҕын бу “сытар полицейскай” баара биллэрэр. "Сытар полицейскай” охсуута күүс дьайыыта буоларынан өйдөрө-санаалара тиийбэт дьоҥҥо күүс эрэ туһалааҕын өйдөтөр.

Сайдыылаахтар диэн ааттыыр Европа дойдуларыттан биһиэхэ кэлбит “сытар полицейскай” билигин дэлэйэн эрэр. Киһи бэйэтин өйүнэн-санаатынан салаллар кыаҕа кыратын бу “сытар полицейскай” биллэрэр. (1,12).

Хас киһи барыта айылҕаттан аналлаах этин-сиинин харыстанар күүстээх. Бу күүһү таба туһанар туһугар киһи бэйэтэ харыстанарын үөскэтии буолар. Сэрэхтээх суоппар быраабылалары ордук күүскэ тутуһан айанныыр кыахтанар.

Үөрэх министерствота айыыны оҥорууну өрө тутара, “айыы үчүгэй” диэн эдэрдэри үөрэтэрэ сыыһаны-халтыны, аһара барыылары оҥорууларын улаатыннарар. Үөрэх министерствота оҕолору көрсүө, сэмэй буолууга иитэрэ, үөрэтэрэ буоллар аһара барааччылар, сыыһа-халты туттааччылар биллэрдик аҕыйыа этилэр.

Көрсүө, сэмэй киһи сыыһа-халты туттунара аҕыйаҕыттан, тиэтэйбэтиттэн, ыксаабатыттан, тулуура элбэҕиттэн араас быһылааннарга, абаарыйаларга түбэһэрэ отой аҕыйах. Саха дьоно көрсүө, сэмэй буолууну ордук сөбүлүүллэриттэн, оҕолорун оннук үөрэтэллэриттэн көрсүө, сэмэй дьон баһыйа элбэхтэр. (2,94).

Абаарыйаҕа элбэх киһи түбэспэт, биир эмэ киһи түбэһэр. Биир эмэ киһи абаарыйаҕа түбэһэрин дьоҥҥо барыларыгар аҕалан сыбааһын улахан сыыһаны оҥостуу буолар. Дьон абаарыйаҕа түбэһиилэрин аҕыйатыыны суоппардары үөрэтиини чиҥэтэн, сыыһа туттан түбэстэхтэринэ эбиискэ үөрэтэн биэриинэн ситиһиллэр. Үөрэх чааһын эбэн биэриллэр.

Аныгы олоххо өй-санаа сайдыыта хаалан күүс дьайыытыгар кубулуйар. Оҕо өйүн-санаатын сэрэхтээх буолууга кыра эрдэҕиттэн утумнаахтык дьарыктаабакка эрэ күүс, араас курдар дьайыыларыгар кубулутан сылдьабыт. Хам баайыы, оҕону кэлгийии барыта быа туһах, күүс дьайыыта буолаллар. Өй-санаа күүс дьайыытыгар баһыттарар кэмигэр олоробут.

Араас туһата кыра тэриллэри оҥорон дьон бэйэлэрин харыстанар өйдөрүн-санааларын кыччатыы олоххо сыыһа суолу тутуһуу буолар. Олоххо таба суолу тутуһуу диэн оҕону кыра эрдэҕиттэн сэрэхтээх, көрсүө, сэмэй буолууга иитии, үөрэтии, өйүн-санаатын сайыннарыы буолар. Сэрэхтээх буолууга үөрэнии төһө да уһун кэми ыларын иһин оҕо улаатыар диэри ситиһэр кыахтаах.

Туһаныллыбыт литература

1. "Туймаада уоттара" хаһыат №26. 16.12.2010.

2. Каженкин И.И. Киһи таҥара. - Дьокуускай: ГУ РИМЦ, 2009. - 112 с.