Өйү-санааны буккуйуу

Өйү-санааны буккуйуу диэн табаҕы тардыы, арыгыны иһии, наркотиктары туһаныы ааттанар.

Дьон-аймах сайдан иһиилэрэ элбэх саҥаны арыйан, олору туһаҕа таһааран, олоххо киллэрэн, туһанан иһэллэриттэн тутулуктанар. Үгүс элбэх олоххо кыайан киирбэтэх саҥаны айыылар туһата суох хаалан хаалалларын тэҥэ, сыыһа-халты буоланнар куһаҕан быһыылары элбэтэллэр.

Арыгыны сатаан оҥостор буолуу олох сайдыыта иннин диэки хамнаабытын, дьон өйө-санаата өссө сайдан үрдүкү таһымҥа тахсыбытын, экономика сайдыбытын бэлиэтиир. Ааспыт икки тыһыынча сыллар усталарыгар арыгыны оҥорууну баһылаабыт омуктар Европаттан саҕалаан билиини-көрүүнү тарҕатыыны баһылаан салайбыттара.

Арыгы дьон олоҕор, ордук хотугу сир олохтоохторугар туох сыаллаах-соруктаах тарҕатыллыбытын уонна билигин ылар оруолун табатык быһаарыы ирдэнэр.

Түөрт сүүсчэкэ сыллар усталарыгар нууччалар илдьэ кэлбит кытаанах арыгыларын, водкаларын иһэ үөрэнии кэнниттэн, билигин сахалар өйдөрүгэр-санааларыгар арыгы туһунан икки араас, өссө утарыта турар өйдөбүллэр, этиилэр баар буоллулар. Ол этиилэр манныктар:

1. Арыгы олус куһаҕан, дьоҥҥо туох да туһаны аҕалбат, ол иһин арыгыны букатын иһимиэххэ наада диэн этэллэр. Кыах баара буоллар арыгыны олох да суох оҥорбут киһи ордук буолуо этэ диэн арыгыны төрдүттэн суох оҥоро сатааччылар туруорсаллар.

2. Арыгы дьон олоҕуттан суох буолан хаалар кыаҕа суох диэччилэр эмиэ элбэхтэр. Арыгыны сөп буоларынан көрөн сатаан иһэ үөрэнии киһи өйө-санаата сайдан, тулуурдаах буолбутун бэлиэтиир сүрүн быһаарыы буоларынан киһи олоҕор хайаан да ситиһиэхтээх көрдөбүлэ буолар.

Дьон арыгы туһунан санаалара бу курдук икки аҥы арахсыыта «Туох барыта икки өрүттээх» диэн дьон аймах сайдыыларын сокуонугар уонна сир үрдүгэр туох баар барыта иккилии өрүттээх тутулуктаахтар диэн быһаарыыга сөп түбэһэр. Бу этиини өй-санаа өйдөбүллэринэн быһаардахха киһи оҥорор бары быһыылара икки аҥы хайысхалаахтарыгар; үчүгэй уонна куһаҕан быһыылар диэннэргэ арахсалларыгар арыгы туһунан быһаарыы эмиэ сөп түбэһэр.

Билигин үөскээбит арыгы туһунан өйдөбүллэр эмиэ икки өрүттээхтэр; олортон биир түргэнник, улахан эрэйэ суох толоруохха сөптөөх өттүн үчүгэй диэн ааттаан бараннар, атынын куһаҕан диэн букатын туората, суох оҥоро сатыыллар. Хайа эмэ өрүт аҥардастыы баһыйара дьон олохторун суолун ханньары тардан, сыыһа-халты хамнааһыннары таһаарарын өй-санаа, сахалыы таҥара үөрэҕин тутуспаттан аахсыбаттар. Арыгыны кытта билигин тапсыбакка, сыһыаны охсуһууга кубулуттулар.

Саха дьонун олохторун үөрэҕэ этэринэн бу икки өрүттээх өйдөбүллэр хайаан даҕаны бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн, толорсон, чугасаһан биэрдэхтэринэ, икки ардыларынан, ол аата ортолорунан сөп түбэһэр быһаарыыны ылыннахха эрэ табыллар. Дьон арыгы баарын утарбакка, суох оҥоро сатаабакка эрэ арыгыны аһара испэт туһугар бары кыахтарын уурдахтарына эрэ өй-санаа сайдыытын ситиһэр кыахтаналлар.

Өй-санаа буккуллуута диэн киһи бэйэтэ тулуура, өсөһө кыратыттан араас суол өйү-санааны буккуйааччылары туһанан өйүн-санаатын буккуйуута ааттанар. Киһи өйүн-санаатын күүһүнэн, тулуурунан, өһөс санаатынан, олоххо ситиһэ сатыыр сыалын ситиһиигэ дьулуурунан арыгыны аһара иһэртэн, наркотиктары боруобалааһынтан туттунарын үөскэтиннэҕинэ олоҕун киһи быһыылаахтык олорор кыахтанар.

Арыгы бары көрүҥнэрэ киһи аһыыр аһылыктарын салгыы сайдыыларыттан, тупсууларыттан оҥоруллаллар уонна арыгыһыт буолуу диэн өй-санаа мөлтөҕүттэн, ситэ сайдыбатаҕыттан, тулуура суоҕуттан, өһөс санаата тиийбэтиттэн ордук улахан тутулуктаах.

Сахалар үрүҥ астан оҥоруллар арыгыны «Kөөнньөрүүлээх кымыс» диэн ааттаан олус былыргы кэмнэртэн ыла туһанар буолбуттар.

Арыгыны мээрэйин билэн, кээмэйдээн испэккэ аһара иһэн кэбиһэр киһи хаалыылаах өйдөөх-санаалаах, бэйэтин быстах баҕа санаатын кыайан туттуммат киһинэн аатырыан аатырар. Дьон өйдөрө-санаалара сайдан, тупсан, күүһүрэн иһэрин арыгыны сөбүлээн, мээрэйин билэн иһэргэ үөрэниилэрэ быһаарар.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьон өйдөрүн-санааларын сайыннарар, тулуурдаах буолууларын күүһүрдэр оннугар, аҥардастыы арыгыны бобуу, суох оҥоруу суолун тутуһан, эдэр ыччаттары арыгыны булууга, ону оҥорууга бары кыахтарын ууралларыгар умсары анньан биэрии оҥоруллара. Арыгы дьон олоҕор ылар оруолун табатык сыаналаабат кэм үөскээн эдэрдэр өйдөрүн-санааларын арыгыттан босхолуур, тэйитэр оннугар арыгыны бобо сатаан, нэһиилэ, күүскэ көрдөөтөххө, буллахха-таллахха көстөр күндү аска кубулутан, көөчүктээн, онон эдэрдэри ымсыырдан, кинилэри арыгыны булууга-талыыга, элбэҕи иһиигэ ыҥырыы, угуйуу буолара.

Kиһи олоҕун биир сүрүн сыалынан өйүн-санаатын сайыннарыы буолара “Киһи үйэтин тухары үөрэнэр” диэн сахалыы өс хоһоонунан этиллэр. Сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ өйүн-санаатын лаппа сайыннаран, тулуурдаах, өһөс буолан, этин-сиинин араас баҕа санааларын уодьуганнаан, салайа үөрэммит киһи арыгыны элбэҕи иһэн арыгыһыт буолуо суоҕа диэн быһаарар. Арыгыны кэмнээн иһэр киһи өйө-санаата ордук күүскэ сайдыбытыттан, тулуура күүһүрбүтүттэн этин-сиинин аһыыр, иһэр баҕатын баһыйан, хам тутан тохтотор кыахтанар.

Олох сайдан истэҕинэ араас абылаҥнара ордук элбээн иһэллэр. Арыгы диэн аһылык өйү-санааны уонна эти-сиини холбуу ылан сыыйа буккуйар буоллаҕына, билигин тэнийэн иһэр наркотик өйү-санааны ордук түргэнник уонна күүскэ буккуйар кыахтаах. Дьон аймах өссө күүстээх тулуурдаах, өссө өһөс буоллахтарына эрэ, өйдөрө-санаалара наркотиктан буккуллубат, туруктаах буоларын ситиһэр кыахтаахтар. Дьон аймах сахалар өс хоһооннорун: «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс»,- диэни кытаанахтык, халбаҥнаабакка эрэ тутуһарга үөрэннэхтэринэ эрэ кэлэр көлүөнэлэрин өйдөрө-санаалара туруктаах, тулуурдаах буоларын ситиһэллэр.

Kэлэн иһэр кэмнэргэ дьон-аймахха олус ыарахан кэмнэр кэлэн иһэллэр. Наркотиктар аһара тарҕаныылара дьон өйдөрө-санаалара туруга суох буолуутун үөскэтэн, араас сыыһа-халты туттунууларга киирэн биэриилэрин элбэтиэхтэрин сөп.

Бу билигин олорор көлүөнэ дьон бары бэйэмсэх, бэйэ иннин эрэ көрүнүү, чэпчэкитик олоҕу олоруу өйүгэр-санаатыгар оҕустадылар. Кэлэр көлүөнэлэр өйдөрүн-санааларын туһугар кыһамматтар, аҥардастыы аһатыынан уонна олоххо туһата суох оонньотуунан дьарыктыыллар, аһара маанылаан, атаахтатан кэбиһэллэр. “Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс” диэн сахалыы өс хоһоонун олоххо, кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ, үөрэтиигэ хайаан да туттуллуохтаах. Оҕо төрөппүттэриттэн бары хаачыстыбалара ордук, өссө үлэһит, өссө тулуурдаах, дьулуурдаах, ол аата өссө өһөс буола улааттаҕына эрэ, тугу эмэ ордугу ситиһэр кыахтанар.

Сахалар кут-сүр үөрэхтэрин баһылааһын уонна ону олоххо, кэлэр көлүөнэни иитиигэ-үөрэтиигэ киэҥник туһанар буолуу эрэ дьон-аймаҕы өй-санаа туруга суох буолуутуттан быыһыыр, өйү-санааны буккуйууттан харыстыыр кыахтаах.

«Туох барыта икки өрүттээх» диэн быһаарыыга киһи өйө-санаата эмиэ сөп түбэһэн икки аҥы буоларын былыргы сахалар билэннэр олохторугар тутталлара. Айыы диэн өйү-санааны быһаарар тылбыт икки өрүттээх өйдөбүллээх. Куһаҕаны, дьон олоҕор сөп түбэспэт быһыылары оҥоруу – куһаҕан, хара айыы, онтон үчүгэйи дьоҥҥо туһалааҕы оҥоруу - үчүгэй, үрүҥ айыы диэн ааттанарын хайаан да тутустахпытына өй-санаа туруктаахтык, икки өрүтүн тутуһан сайдар кыахтанар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн үчүгэйи, үрүҥ айыыны элбэхтик оҥорорго үөрэннэҕинэ, олору үгэс оҥостон иҥэриннэҕинэ эрэ, дьоҥҥо туһалааҕы, үйэлээҕи оҥороро элбэх буолар. (1,16).

Туһаныллыбыт литература

1. "Туймаада" хаһыат. №242. 26.02.2015.