Өйдөөх оҕону төрөтүү

Өйдөөх оҕону төрөтүү дьон сааһыран истэхтэринэ эбиллэн иһэр.

Ыал буолуу кэлэр көлүөнэлэри үөскэтиигэ аналланар. Былыргы сахалар, кэлэр көлүөнэлэрэ доруобай, өйдөөх, үлэни-хамнаһы кыайар буола төрүүллэрин, оҕолоро ыал буолуон инниттэн, төрүччү үөрэҕин туһанан быһаараллара уонна олоххо киллэрэллэрэ.

Ыаллар бары оҕолоро доруобай, өйдөөх, үлэҕэ-хамнаска үөрүйэх буола улаатыахтарын олуһун баҕараллар. Өйдөөх оҕо төрүүрүгэр төрөппүттэрэ, бары өбүгэлэрэ кыра да соҕус буоллар кыттыгастаналлар. Оҕо эбэтигэр, эһэтигэр ордук маарынныыр буолан хаалара эмиэ биллэр. Ыраах өбүгэлэригэр даҕаны баар сорох ыарыылар оҕолорго бэриллэллэрин медицинэ науката бигэргэтэрин төрүччүнү үөрэтэн туһамматтан билигин хаалан сылдьар.

Сайдыылаах диэн ааттыыр үйэбитигэр олорор аныгы дьоҥҥо аҕыйах оҕолоох буолуу олоҕурда. Эдэрдэр 25 саастарыгар диэри ыал буолан биир, улааттаҕына, утуу-субуу икки оҕолоно охсон баран, онон бүтэллэр. Үлэлии-хамсыы үөрэнэ, буор куттара ситэ сайда илик эдэрдэр оҕолоро үлэҕэ-хамнаска соччо сыстаҕаһа суох буолаллар диэн сахалар «Кут-сүр үөрэхтэрэ» быһаарарын умнан, туһаммакка сылдьыы итинэн быһаарыллар. Кэлин кэмҥэ төрөөбүт оҕолор үлэҕэ-хамнаска сыһыаннара, тардыһыылара суох буолуута, мөлтөөһүнэ ити быһаарыы табатын кырдьык дакаастыыллар.

Өйдөөх, үлэҕэ-хамнаска сыһыамах оҕолор аҕыйаан иһэллэр. Былыргы сахалар «Сааһырбыт дьон оҕолоро өйдөөх буолар» диэн этиилэрэ, бу кэмҥэ төрүт умуннулунна. Өй-санаа, үгэстэр, үөрүйэхтэр үөскээһиннэрин сахалар кут-сүр үөрэхтэрин туһанан таба быһаарыы уонна киһи этигэр-сиинигэр олохсуйбут үөрүйэхтэрэ, ол аата буор кута эрэ кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэр кыахтанарын билии, олоххо туһаныы билигин ордук наадалаах буолла.

Өй-санаа, кут-сүр үөрэҕин баһылааһын өйдөөх оҕо төрүүрүгэр көмөлөһөр кыаҕын туһаныахха сөп. Киһи төһө уһуннук олоҕун олорор даҕаны үчүгэй, туһалаах үгэстэри, үөрүйэхтэри үөскэтинэн иҥэринэр кыаҕа улаатан иһэр. Үөрүйэх буолууну киһи уонунан сылларга утумнаахтык дьарыктанан эрэ иҥэринэр. Уол оҕо эдэр сааһыттан үлэҕэ-хамнаска эриллэн, тымныыга тоҥон, куйааска буһан тулуурдаах киһи буолууну 25 сааһыгар ситиһиэн сөп. Уһун үйэлээх эр киһи элбэх үчүгэй, туһалаах үөрүйэхтэри үйэтин тухары үөскэтинэн иҥэринэн иһэр кыахтаах.

Бу үөрүйэхтэрэ, сайдыбыт буор кута, кини кэлэр көлүөнэлэригэр бэриллэр кыахтанарын сааһыран да баран оҕо оҥорор кыахтааҕа быһаарар. Сааһырбыт эр киһи эдэр дьахтары ылан оҕо төрөттөҕүнэ, күүһүрбүт, сайдыбыт буор кута бэриллэринэн, бу оҕо олус өйдөөх, үлэҕэ-хамнаска сыһыамах, дьоҕура, талаана элбэх буолар кыаҕа төрүөҕүттэн улаатарын былыргылар билэллэрэ.

Дьон сааһыран баран оҕоломмот буолууларыттан сайдыылаах буор куттаах оҕолор төрүүллэрэ аҕыйаата. Биир эмэ оҕолоох буолууттан уонна эдэр сааска эрэ оҕолонууттан өр сылларга мунньуллар буор куттарын, өйдөрүн-санааларын төрөппүттэр оҕолоругар салгыы биэрэн иһэр кыахтара билигин сарбыллан сылдьар.

Бөҕө эттээх-сииннээх, 40 сааһын ааспыт, элбэх үөрүйэхтэри мунньуммут эр дьон иккистээн, үһүстээн кэргэн ылалларын православнай таҥара үөрэҕэ уонна сэбиэскэй былаас сыыһа үөрэтиилэрин итэҕэйэн туһанартан билигин хаалларан сылдьыы, омук мөлтөөһүнүгэр тириэрдэр.

Аҕыйах ахсааннаах эр дьон бэртэрэ, талыылара эттэрэ-сииннэрэ, доруобуйалара мөлтөөбөккө алта уон саастарыгар тиийэллэр. Бу кэмҥэ кинилэр оҕо оҥорор кыахтара кыччаабат, медицинэ науката эмиэ бигэргэтэр.

Сааһырбыт эр киһи өйө-санаата, буор кута муҥутуурдук сайдыбыт, тулуурдаах буолуута күүһүрбүт кэмэ буоларын таба туһанан, кэлэр көлүөнэлэргэ салгыы биэрии эдэр дьахтары кэргэн ыллаҕына эрэ кыаллар кыахтаах.

Урукку, ыраахтааҕы кэмин иннинэ, өй-санаа үөрэҕин сахалар тутуһар эрдэхтэринэ, эр киһи хас да кэргэннэнэрин сөбүлүүр, ону тутуһар этилэр. Үрүҥ айыы билиилэрин тарҕатааччылар, олоҥхо кэминээҕи үөрэҕи өрө тутааччылар билигин биһиэхэ элбэхтэр. Кинилэр бары сахалар бу былыргы үгэстэрэ омукпут сайдыытыгар, ахсаана эбиллиитигэр ордук туһалааҕын билинэн, аныгы олоххо киллэриигэ бары кыахтарын уурдахтарына чахчы улахан туһаны оҥороллор.

Кыахтаах, баай, доруобай эр дьон хас да ойохтоноллорун көҥүллээһин омук өйдөөх, кыахтаах эттээх-сииннээх дьоно элбииллэригэр тириэрдиэн сөптөөх, айылҕа биэрбит соҕотох суола буолар. Былыргы сахаларга эр дьон үс эбэтэр өссө да элбэх ойохтоноллоро баа буолбат, көҥүллэнэр этэ. Ол барыта былыргылар эр киһи уонна дьахтар айылҕаларын, өйдөрүн-санааларын уратыларын ордук билэллэрин, дьахтар 40 сааһын аастаҕына оҕолонор кыаҕа суох буоларын, эмээхсиҥҥэ кубулуйарын, олоххо табан туһаналларын биллэрэр.

Эр киһи 40 сааһыгар этэ-сиинэ дьэ толору ситэр, өйө-санаата сайдар, оннун булунар, олоҕу атыннык, үчүгэй өттүттэн сыаналыыр кыаҕа лаппа улаатар, үчүгэй быһыылары оҥороро элбиир. Бу кэмҥэ эр киһи иккистээн кэргэн ылан оҕолонноҕуна, оҕотун буор кутун сайдыыта ордук элбэх буолар. Былыргылар бу кэмҥэ иккис кэргэннэрин ылаллар этэ.

Бэйэтэ доруобай эттээх-сииннээх 60 саастаах эр киһи үһүс кэргэнин ыларыгар толору кыахтаах. Кини буор кутун сайдыыта муҥутуурдук улааппыт, сайдыбыт, үөрүйэхтэрэ элбээбит кэмигэр төрөппүт оҕолоро ордук өйдөөх-санаалаах уонна эдэр дьахтартан оҕолонноҕуна, доруобай эттээх-сииннээх буолуохтарын сөбүн быһаарар.

Үчүгэй, бөҕө доруобуйалаах, уһун үйэлээх, олохторун киһи быһыылаахтык олорор, сөптөөх баайы-малы мунньуммут эр дьон үс кэргэннээх буолуулара айылҕа үтүө айыыта буолар уонна дьон эттэрин-сииннэрин, өйдөрүн-санааларын, куттарын сайдыытыгар сөп түбэһэр. Айылҕа үөскэппит бу сөп түбэһиитин олоххо туһаныы омук өссө сайдыытыгар тириэрдэр.

Омук сайдарыгар, ахсаана эбиллэригэр төрүөх биэрэр дьахталлар ордук туһалаахтар. Дьахтар төрүөх биэрэр кыаҕа эдэр эрдэҕиттэн саҕаланар уонна сүүрбэ эрэ сылтан кыратык ордор, бу кэмҥэ эрэ дьахтар диэн ааттанар. Олоҕун салгыы олордоҕуна дьахтар аата эмээхсин диэҥҥэ уларыйар уонна оҕолору иитэр, үөрэтэр эбэтэр атын үлэҕэ үлэлиир анала дьэ киирэр. Кыыс оҕо улаатан, сааһа ситтэҕинэ, аан маҥнай сааһын баттаһа, хас да оҕолонон баран өйө-санаата дьэ оннун булунан, олоххо туһалаах дьарыгынан дьарыктанар кэмэ кэлэр. Кэлэр көлүөнэлэри үөскэтии уонна кыра эрдэхтэринэ иитии дьахтар анала. Эр киһи оҕо улаатан истэҕинэ үлэҕэ-хамнаска, тулуурдаах буолууга үөрэтэр аналлаах. Дьахтар оҕолорун улаатыннаран баран, аны сиэннэрин киһи буолууга иитэрэ, олоххо үөрэтэрэ олох үөрэҕэ салҕанан иһэрин үөскэтэр.

«Сааһырбыт дьон оҕолоро өйдөөх буолар» диэн этии бары өттүнэн таба. Сааһырбыт киһи оҕотун иитиигэ, үөрэтиигэ ордук кыһанар уонна өйө-санаата оннун булбутунан туһанан олоххо таба суолу тутуһар. Бэйэтин олоҕун уопутуттан элбэхтик туһанара оҕотун үөрэтиигэ ордук туһалыыр. Төрөппүт оҕотугар бэйэтин сайдыылаах буор кутун биэрэрин сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ дакаастыыр.

«Туох барыта кэмнээх-кэрдиилээх» диэн этиини олоххо хайаан да таба туһаныы ирдэнэр. Оҕо оҥоруллар дьыалатын таҕылы тарҕатыыга кубулутуу билигин иллэҥ дьахталлар элбээһиннэриттэн аһара барыыта үөскээн эрэриттэн, өйдөрө-санаалара сайдыбыт, тулуурдара улааппыт дьон хайдах эрэ туттунуохтара, аһара барыахтара суоҕа этэ. Киһи этэ-сиинэ улаатыыта, өйө-санаата сайдыыта эмиэ айылҕаттан бэриллибит икки өрүттээх тутулуктарын тутуһа сылдьыы, хайата эрэ аһара баһыйан, халыйан барыытын суох оҥоруу ирдэнэр.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥылары, үлэни-хамнаһы кыайбаттары, өйдөрө-санаалара мөлтөх дьону өрө тутууттан, арбааһынтан дьадаҥылар, умнаһыттар өйдөрө-санаалара бары дьоммутугар тарҕаммытыттан Сэбиэскэй Сойууска үлэ-хамнас барыта таҥнары барыыта саҕаламмыта. Ол куһаҕан сабыдыал охсуутуттан билигин даҕаны үлэни-хамнаһы кыайа-хото үлэлиир дьон өссө үөскүү, тэнийэ иликтэрэ кэлии үлэһиттэр элбииллэригэр тириэрдэр.

Сэбиэскэй былаас дьоҥҥо үчүгэй курдук көстөөрү дьахталларбытыгар олус элбэх, омук олоҕор, сайдыытыгар туһата суох, өссө буортулаах да көҥүллэри элбэҕи биэртэлээн кэбиспитэ билигин да дьайа, туттулла сылдьара омукпут сайдан, ахсаана эбиллэн иһиитигэр сөп түбэспэт. Үрдүк үөрэхтэммит дьахталлар бэйэлэрин эрэ көрүнэллэрэ, өрө туталлара элбээн, элбэх оҕону төрөппөттөрүттэн омукпут ахсаана эбиллибэт. Аҥардас дьахталлар биир эмэ тулаайах оҕолорун кыайан киһилии суолунан ииппэттэриттэн, омук ахсаана эбиллиитигэр туох да биллэр туһаны аҕалбаттар.

Ахсаан өттүнэн лаппа баһыйар дьахталлар бэйэлэрин көнө, үтүө санааларынан омук сайдыытын ситиһэргэ кыһанан, элбэх ойохтонууну көҥүллүүллэрэ, оннук сокуоннары ылыннахха, кыахтаах, үлэни-хамнаһы баһылаабыт эр дьоннортон элбэх, сайдыылаах буор куттаах оҕолор төрүөхтэрэ, оҕолор өйдөрө-санаалара тупсарыгар уонна үлэни-хамнаһы кыайалларыгар тириэрдиэ этэ. Кыахтаахтык үлэлиир-хамсыыр эр дьон элбээн иһэллэринэн өйдөөх, сайдыылаах буор куттаах кэлэр көлүөнэлэрдээх буолуу туһата лаппа үксүүрүн дьахталлар эмиэ өйдүөхтэрэ, омук сайдарын, ахсаана элбиирин туһугар кыһаналларын биллэриэхтэрэ этэ. (1,16).

Эр дьон элбэх кэргэннээх буолуулара кэргэн арахсыыта диэн билигин киэҥник тарҕаммыт куһаҕан көстүүнү букатын суох оҥоруо этэ. Кэргэннэрэ арахсан бардаҕына, кырдьар саастарыгар соҕотох хаалан хаалар сааһырбыт дьахталлар диэн суох буолаллар. Оҕолор аҕата суох хаалбаттарыттан иитиилэрэ киһи быһыылаахтык барар, бары дьахталлар көрөр-истэр, көмөлөһөр киһилэрэ хаһан баҕарар баар буолар.

Аан дойдуга биллэр уһун үйэлээх омукка бэриниилээх, омук сайдарын, үүнэрин туһугар ханнык эрэ сиэртибэлэргэ киирии элбэх ахсааннаах дьахталлартан ирдэнэр кэмэ кэллэ. Кыаҕырбыт эр дьон бэлэмнэригэр сынньалаҥнык сытыахтарын баҕара саныыр, чахчы кыахтаах, өйдөөх-санаалаах, сайдыылаах буор куттаах оҕолору төрөтүөхтэрин баҕалаах эдэр дьахталлар эмиэ элбэхтэр. (2,56).

Туһаныллыбыт литература

1. "Туймаада уоттара" хаһыат. №93. 22.03.2012.

2. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. Үс кут. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2017. - 156 с.