Үтэһэ туолуута

Үтэһэ туолуута диэн өс хоһооно киһи оҥорор быһыылара эмиэ кэмнээх-кэрдиилээх буолалларын биллэрэр.

Сахалар олус былыргы кэмнэртэн өйү-санааны дириҥник үөрэтэннэр киһи оҥорор быһыылара барылара ханнык эрэ аналлаах кээмэйи аһара барбаттарын быһаараннар “Үтэһэ туолуута” диэн аналлаах мээрэй бэлиэни оҥорбуттар. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн үтэһэ үчүгэй да, куһаҕан да быһыылартан туолуон, таһынан барыан сөп.

Үтэһэ туолуута киһи тугунан эмэ кэһэйиитигэр, өйө-санаата тосту уларыйыытыгар тириэрдэр. Үтэһэ туолуута туохха тириэрдэрин улахан холобурун ыраахтааҕы аһара баай, талым олоҕо соһуччу бүтүүтүттэн, бэйэлэрин ытыалаан өлөрүүлэриттэн булуу ордук итэҕэтиилээх. Үлэһиттэри, дьадаҥылары аанньа ахтыбат буолуу аһара барыыта, элбэх дьону ытыалатан өлөртөөһүн иэстэбилэ тиийэн бэйэтин ытыалааһыҥҥа тириэрдибитин бу холобур биллэрэр.

Үчүгэй быһыылартан үтэһэ туолуута үөскээһинэ киһи майгынын буорту оҥорон, киһиргэс, киэптэнньэҥ киһиэхэ кубулутуон, мин үчүгэйбин диэн санаата аһара барыан, атыттары аанньа ахтыбат буолуон сөп. Киһиргээһинтэн, киэптээһинтэн сыыһа-халты, аһара туттунуу үксээһинэ үтэһэ туолуутун, кэһэйии тиийэн кэлиитин үөскэтэр.

Куһаҕан майгынтан, быһыылартан үтэһэ туолуута өссө ордук улахан куһаҕаҥҥа тириэрдэн, охсуутун улаатыннарыан сөп.

“Үтэһэтэ туолбут” диэн киһи кыра кыралаан оҥорор куһаҕан быһыылара ханнык эмэ кээмэйи аһара бардаҕына туох эрэ улахан куһаҕан быһыыны оҥороро чугаһаабытын биллэрэн этэллэр. Киһи үтэһэтэ туоллаҕына туохха эмэ аһара, сыыһа-халты туттунан куһаҕан быһыыга түбэһиэн, улаханнык кэһэйиэн сөп.

Үтэһэ туолуута киһи бардама, харама, баайы-малы тардыһыыта киһи быһыытын аһара бардаҕына эмиэ тиийэн кэлиэн сөп. Хас киһи барыта бэйэтин олоҕун устата ханнык эрэ биллэр кээмэйдээх быһыылары оҥорор аналлаах курдугун үтэһэ туолуута биллэрэр.

“Киһи диэн, киһи буоллаҕа” диэн этии киһи кыра да буоллар киһи быһыытын аһара барарын, сыыһа-халты туттунарын билинэр. Кыра кыралаан да буоллар киһи быһыытын аһара барыылар мунньуллан, эбиллэн иһиилэрэ хаһан эрэ бүтэр, таһынан барар кээмэйдээҕин иһин “Үтэһэ туолуута” диэн аналлаах мээрэй үөскээбит. Өй-санаа мунньуллан, күүһүрэн, чиҥээн үгэскэ кубулуйан иһэрин сахалар былыргы үйэлэргэ арааран билэннэр бэйэлэрэ куруук туһанар, биллэр быһыыларыгар тэҥнээн, үөрэх оҥостон туһаналлар.

Үтэһэҕэ бытархай; мунду эбэтэр ньоҕор балыгы биир-биир ылан кэккэлэччи үөлэн буһараллар. Үтэһэ уһуна сөптөөх кээмэйдээх буоларынан, уһаан биэрэн испэтинэн аһара элбэх балыгы биирдэ үөлүү кыаттарбат, үтэһэ туолуута, балык кыайан иҥнибэт буолан хаалар кэмэ хайаан да тиийэн кэлэр.

Сахалар үтэһэ бу туолан хаалар бэлиэ кэмин бэлиэтээн ыланнар киһи оҥорор быһыыларыгар тэҥнээн көрүүнү оҥорбуттар. Киһи оҥорор кыра кээмэйдээх куһаҕан быһыылара эбиллэн, мунньуллан ханнык эрэ кээмэйи, сахалар мээрэйдэринэн үтэһэни толордоҕуна, киһи сыыһа-халты эбэтэр аһара туттунан туохха эмэ улахаҥҥа түбэһиэн, кэһэйиэн сөбүттэн сэрэтэн “Үтэһэ туолуута” диэн этии үөскээбит.

Киһи хаһан баҕарар кыра, быстах сыыһа-халты туттунуулары оҥоро сылдьар. Бу сыыһа туттубутун, куһаҕаны оҥорбутун билэн, тохтотон, аны хатылаан оҥорбот буоллаҕына, бу быһыы хаалан, умнуллуон сөп. Онтон киһи субу оҥорбут куһаҕан быһыытын өссө хатылаан оҥоро турар буоллаҕына, бу оҥорор быһыыта хос-хос хатыланан кини майгынын уларытан, куһаҕан майгылаах, үгэстээх киһиэхэ кубулутан кэбиһиэн сөп. Онтон куһаҕан майгыланыы, үгэстэнии куһаҕан быһыылары оҥорууга тириэрдэрэ саарбаҕа суох быһаарыллар.

Кыра да буоллар куһаҕаны элбэхтик оҥоруу мунньуллан, элбээн үгэскэ кубулуйдаҕына хаһан баҕарар киһини ордук улахан куһаҕаны оҥорууга тириэрдэр кыаҕа улаатар. Куһаҕан быһыылары элбэхтик оҥоруу аһара баран ордук улахан куһаҕан быһыылары оҥорууга тириэрдэриттэн сэрэтэн, дьону харыстаан “Үтэһэ туолуута” диэн олохтон холобурдаан ылан этии үөскээбит.

Дьон билбэтинэн кыра кыратык араас бытархайы ылан туһана сылдьар киһи бу оҥорор быһыытыгар үөрэнэн хаалан, сотору туох эмэ улаханы уорууга тиийэн хаалара элбэх. “Тутуллубатах уоруйах өссө уорар” диэн этии итини бигэргэтэр.

Арыгыны кыра-кыратык да буоллар куруук иһэ сырыттахха үчүгэй курдук, ол эрээри сотору кэминэн иһии элбээн, итирэр үксээн барыытыттан арыгыһыт буолуу хойутаан даҕаны син-биир кэлиэн сөбө куруук туттуна сылдьыы мөлтөөбөтүн эрэйэр.

Үтэһэ туолуутун холобурун биллэр дьон олохторуттан булан ылыы ордук туһалаах. Биллэр актер А.Дедюшко массыына абаарыйатыгар түбэһэн кэргэттэринээн өлүүлэрэ сахалар үөрэхтэринэн быстах быһыы буолбатах. Киһи бэйэтин кыаҕын таһынан туттунуулара элбээтэҕинэ, кэлин тиһэҕэр, улаханнык аһара туттунан кэбиһиитэ “Үтэһэ туолуутугар” тириэрдэн кэбиһиэн сөбүн биллэрэр.

Аһара уустук, ыарахан трюктары оҥорон киинэ көрөөччүлэри үөрдээри актер өссө ордук ыараханы, уустугу, дьон оҥорботторун, ол аата саҥаны айыыны оҥороору бэйэтин кыаҕын таһынан туттара элбэх. Бииргэ уһуллар актера олус түргэнник иһэр массыынаттан кыайан туора ойон биэрбэккэ хаалан өлүүтэ, киһи кыаҕа эмиэ ханнык эрэ аһара барыллыбат кыйыалааҕын, бэйэ кыаҕын аһара барыы куһаҕан содуллаах буоларын А.Дедюшкоҕа өйдөппөтөх.

Бэйэни аһара кыанар курдук сананыы улаатыыта хайа да киһини улахан кыахтаах массыынанан олус түргэнник айанныырга күһэйиэн сөп. Бу олус түргэнник айаннаан иһэн утары иһэр массыынаҕа тахсан биэрэн абаарыйаҕа түбэһии киһи аһара кыанар, барыны кыайар курдук сананыыта улаатыытыттан бэйэтин кыаҕын билиммэтэҕин туоһута буолар.

Кыра да куһаҕан быһыылары оҥоруу тохтооботоҕуна, өссө хатылана турар буоллаҕына, сыыйа-баайа эбиллэн, элбээн, куһаҕан үгэскэ кубулуйан ордук улахан куһаҕан быһыыны оҥорууга тириэрдэр кыахтааҕыттан сахалар сэрэтэн “Үтэһэ туолуута” диэн үөрэҕи айбыттар. Куһаҕан быһыы салгыы баран улаата илигинэ тохтотуу хаһан баҕарар туһалаах. (1,57).

Туһаныллыбыт литература

1. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. - Дьокуускай: Бичик, 2006. - 112 с.