Үтэн-анньан көрүү

Үтэн-анньан көрүү диэн киһи ис, кистэлэҥ санаатын билэ-көрө сатааһын ааттанар.

Дьон бары тас көрүҥнэринэн бэйэ-бэйэлэригэр маарыннаспаттар, өйдөрө-санаалара, майгылара, тулуурдара, дьулуурдара эмиэ тус-туспалар. Киһи хаһан баҕарар атын дьону кытта бииргэ алтыһар, үлэлиир, бииргэ олорор кэмнэрэ элбэхтэр. Киһи киһини кытта арыыйда дириҥник билсиһиэн баҕарара хаһан даҕаны хаалан хаалбат.

«Киһини үчүгэйдик билэргэ буут тууһу сиэххэ наада» диэн этии дьоҥҥо баар. Бу этиини тутустахха бииргэ сылдьыы икки сылтан ордук уһууругар тиийэр кыахтанар. Киһини өйүн-санаатын туругун түргэнник билиэхтэрин баҕардахтарына ханнык эрэ үтэн-анньан көрүүнү туһаныахтарын сөп. Киһи ханнык баҕарар үтэн-анньан көрүүнү тулуйар кыахтаах, онно киирэн биэрбэт буоллаҕына, олоҕу олорор, дьону кытта тапсар, биир тылы булунар кыаҕа улаханын биллэрэр.

Киһи тас көрүҥүттэн, саҥатыттан-иҥэтиттэн, туттар быһыытыттан туох-ханнык ис санаалааҕын барытын быһааран билии соччо кыаллыбат. Тас көрүҥ киһи тас таҥаһын курдук, өйүн-санаатын быһаарыыга сыыһа, итэҕэс өйдөбүлү биэрэрин дьон быһаарбыттара ыраатта. Киһи ис санаатын быһаарыыга анаан хас даҕаны ньымалары сахалар тутталлар:

1. Кэпсэтии.

2. Баайы биэрии эбэтэр салайааччы, тойон оҥоруу.

3. Итирдэн көрүү.

Бу быһаарыылары биир-биир ыламмыт арыыйда дириҥник ырытыллар:

1. Кэпсэтииттэн киһи өйө-санаата, билиитэ, үөрэҕи-билиини баһылаабыта толору быһаарыллыан сөп. Киһи тулуурун, хайдах быһыыланарын билээри, үөрэтэн көрөөрү араастаан куһаҕаннык, кыйаханар гына этиэхтэрин эмиэ сөп. Кыра аайы кыыһыран, кыйаханан барыы киһи быһыытыгар сөп түбэспэт, тулуура суоҕун быһаарар. Кыра ычалаах, кыыһыран иһэр киһи салайааччы, тойон буолар кыаҕа кыратын курдук, дьону кытта тапсара уустугурар. Сахалар «Аһара кыыһырыма», «Тулуурдаах буол» диэн этэннэр оҕону кыра эрдэҕиттэн тулуурдаах буолууга үөрэтэллэр.

Киһи өс киирбэх, быстах быһыыга киирэн биэриэн сөбүн билээри араас үгэргээн, күлэн этиилэри туһаналлар. Бэрэбинэни суорарга саҥа үөрэнэн эрэр уолу, аҕыйаҕы суорбутун бэлиэтээн «Ыраастык, кылбаччы суорар» дииллэрин таба өйдөөн, хайҕаныы курдук сананымыахха сөп.

2. Баай киһи өйүн-санаатын тосту уларытарын сахалар былыр-былыргыттан билэллэр уонна олохторугар туһаналлар. Соһуччу байбыт киһи мин бэрпин, үчүгэйбин диэн санаата аһара барарыттан дьону кытта сыһыана тосту уларыйыан, улаханнык сананара аһара улаатыан сөп. Баайы сатаан туһаммат киһи элбэх да соҕуһу сотору кэминэн сиик курдук симэлитэн кэбиһиэн сөп. Тойон, салайааччы буолуу эмиэ өйү-санааны тосту уларытан, мин бэрпин диэн этиигэ тириэртэҕинэ, үлэ-хамнас сатарахсыйан барыыта саҕаланыан сөп.

3. Итирии өй-санаа тосту уларыйыытыгар тириэрдэр. Итирдэххэ үөрэх-билии, салгын кут көтөн хаалыытыттан киһини салайыыны ийэ кута быһаччы ылар, баһылыыр. Киһини итирдэн көрүү диэн өй-санаа туругун быһаарыыга олус туһалаах ньыманан ааҕыллар. Киһи итирдэҕинэ салгын кута көтөрүттэн ийэ кутун өйүгэр-санаатыгар киирэрэ, кини кистэлэҥ, бэйэтэ да билбэт, хос санааларын таһааран, биллэрэн кэбиһэр кыахтанар. Кыра эрдэҕинэ атаахтык иитиллибит, аһара мааныламмыт киһи итирдэҕинэ аһара барыылары, туттуулары оҥорор кыахтааҕа биллэн хааларыттан, бу киһиттэн сэрэниэххэ сөбүн быһаарар.

Үтэн-анньан көрүү диэн көннөрү туттуллар ньымалартан арыыйда ураты, атын, түргэнник киһи өйүн-санаатын арыйарга туһалыыр аналлаахтар. Үтэн-анньан көрөн киһи олоххо туһалаах хаачыстыбаларын билиэххэ сөп:

1. Тулуурун быһаарыы. Киһи тулуурдаах буоллаҕына олоҕун киһи быһыылаахтык олорор, үлэҕэ-хамнаска ситиһиини оҥорор кыаҕа улаатар.

2. Өйүн-санаатын туругун быһаарыы, ийэ кута хайдах иитиллибитин арыйыы. Киһиэхэ ийэ кута хайдах иитиллибитэ сыыһа-халты туттубат буолуутун үөскэтэринэн быстах быһыыга киирэн биэрбэтин үөскэтэр.

Киһи олоҕун киһи быһыылаахтык олороругар бу икки сүрүн өй-санаа көрдөбүллэрэ; тулуурдаах буолуута уонна ийэ кута хайдах иитиллибитэ олус улахан суолталаахтарын билэн олоххо, оҕону кыра эрдэҕинэ иитиигэ туһаныллар. (1,97).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Улуу Тойон таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: Компания "Дани АлмаС", 2012. - 144 с.