Үрүҥ Аар тойон таҥара үөскээһинэ

Үрүҥ Аар тойон таҥара саха дьоно үчүгэйи, туһалааҕы оҥорого баҕа санааламмыттарыттан үөскээбит.

Үрүҥ диэн тылы сахалар үтүөнү, үчүгэйи куһаҕантан, хараттан туспа араарарга анаан куруук туһаналлар. Туох үтүө, үчүгэй, туһалаах барыта үрүҥүнэн ааҕыллар, дьон бары олору туһаналлар. Хара ааттаммыт туһата суоҕунан, куһаҕанынан ааҕыллар дьон умналлар, хааллараллар.

Үрүҥ дьүһүн үчүгэйгэ кубулуйуута күнтэн кэлэр сырдыктан, ыраастан быһаччы тутулуктаах. Сырдыгы, үрүҥү үчүгэй диэн билинии, үчүгэйинэн ааттааһын үчүгэй киһи таҥараны үөскэппитин сахалар Үрүҥ Аар тойон диэн ааттаабыттар.

Сахалыы итэҕэли үөрэтээччи Кондаков В.А. таҥара туһунан маннык суруйар: “Үрдүкү Таҥарабытын Үрүҥ Аар Тойону умнумаҥ. Умнаргыт улахан иэдээн, итэҕэлэ суох хаалаҕыт”. (1,323). Кини ордук бу таҥараны нуучча миссионердара үөскэппит Үрүҥ Айыы тойон таҥараны кытта буккуйары сөбүлээбэт этэ.

Улахан салайааччы киһи уһуннук үлэлээтэҕинэ дьон бары билэр киһилэригэр кубулуйар. Омуктар бу кэмҥэ оҥорбут ситиһиилэрэ тойон киһи аатын-суолун кытта быһаччы ситимнэнэллэр. Сахалар олохторугар сайдыыны ситиһиигэ тириэрдибит биллиилээх улахан салайааччыларын киһи таҥара оҥостон Үрүҥ Аар тойон диэн ааттаабыттара билигин да туһана сылдьыллар.

Олус былыргы кэмнэргэ Аар диэн ааттаах тойон салайар кэмигэр сахалар таҥараны итэҕэйэр, киһи буолуу үөрэҕин оҕону иитиигэ туһанар буолбуттарыттан сайдыыны тупсууну ситиспиттэр. Улуу киһи аата-суола таҥара аатыгар кубулуйбут.

Сахалар аардары, арийдары кытта бииргэ олоро сылдьыбыттара билигин науканан дакаастана сылдьар. Геннэри үөрэтээччилэр сахаларга арийдар геннэрэ элбэҕин бэлиэтииллэр. (2,28).

Саха дьоно ханнык баҕарар үчүгэй оҥорууларын үрүҥ, маҥан дьүһүннээн этэллэр. Омук итэҕэлэ үчүгэйи оҥорууга ыҥырар, үөрэтэр буоллаҕына, дьонугар барыларыгар үчүгэй баҕа санаа үгэс буолан олохсуйарын үөскэтэр. Үрүҥ Аар тойон таҥара сахаларга үчүгэй киһи таҥара буолар.

Үчүгэй быһыылар үгэс буолбуттара үчүгэй киһи таҥараны үөскэтэр. Оҕо кыра эрдэҕиттэн элбэхтик үчүгэй быһыылары оҥорон оннук үгэстэри иҥэриннэҕинэ үчүгэй быһыылаах киһи буола улаатарын сахалар таҥараларын үөрэҕэ тутуһар. Киһи үчүгэй үгэстэргэ үөрэнээри үчүгэй киһини таҥара оҥостон кини туһу оҥорорун үтүктэр. Үтүктэр, батыһар, үчүгэйгэ үөрэнэр киһи Үрүҥ Аар тойон таҥара буолар.

Таҥара аатын үрүҥ диэн быһаарыыта бу тойон киһи оҥорбут элбэх араас быһыыларыттан үрүҥүн, үчүгэйин эрэ талан ылан үтүгүн, кэлэр көлүөнэлэри иитиигэ, үөрэтиигэ туһан диэн таҥара аата бэйэтэ биллэрэр. (3,117).

Үчүгэйи, туһалааҕы үрүҥ диэн ааттааһын олус былыргы кэмнэргэ үөскээн олоххо киирбит. Күн тахсан сырдык буолуута киһи хараҕа көрөрүн тупсарарынан уонна сылаас эккэ-сииҥҥэ дьайыыта үчүгэйинэн үчүгэйи бэлиэтиир эбиискэ өйдөбүллэммит.

Үрүҥ уонна хара диэн өйдөбүллэр күн уотун дьайыытыттан үөскээбиттэр. Күн таҕыстаҕына халлаан сырдааһына, сылыйыыта үчүгэйи үрүҥ диэн ааттааһыны үөскэппит. Бу быһаарыы утарытынан хара, хараҥа буолуута киһи олоҕор уустуктары үөскэтэринэн куһаҕаҥҥа кубулуйбут. Сырдык, үрүҥ уонна хараҥа, хара алтыһыылара, хардары-таары уларыйан биэриилэрэ сахаларга “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини үөскэппит. (4,5).

Айылҕа тутулуктарын билэр хас биирдии киһи “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиини куруук тутуһа сылдьара эрэйиллэр. “Үчүгэй эмиэ куһаҕаннаах” диэн сахалар этиилэрин тутуһан ханнык баҕарар куһаҕантан үчүгэйин арааран ылан туһаныы табыллар.

Аныгы үйэҕэ омук сайдан иһиитигэр Тыгын саҕанааҕы салайааччылар оҥорбут үтүөлэрин таба сыаналанар. Нууччаларга, кыайыылаах сэрииһиттэргэ аһара уһуннук утарыласпыттара эбитэ буоллар аҕыйах саха дьоно Верхоянскай уонна Өймөкөөн хайаларыгар ордон хаалбыт буолуо этилэр. Кыаттарыыттан эмиэ туһаны таһаарынан, кинилэр диэки буолан киэҥ сирдэри баһылааһын, үөрэҕи-билиини ситиһии табылынна.

Олоххо үчүгэй диэн өр кэмҥэ ааттана сылдьыбыт куһаҕаҥҥа уларыйан биэрэр уратытын 1991 сыллаахха сэбиэскэй былаас эстибитин кэннэ чуолкайдык биллиннэ. Сэбиэскэй былаас кэмигэр дьадаҥылар “үчүгэй” диэн ааттанар, бары салайааччылар дьадаҥы төрүттэринэн киэн туттар, өҥнөр эбит буоллахтарына, саҥа, ырыынак кэмигэр баай буолуу үчүгэй диэҥҥэ уларыйда. “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн сахалар өс хоһоонноругар сөп түбэһэн урукку үчүгэй дэммит куһаҕан диэҥҥэ уларыйда. Билигин бары байа-тайа, урукку кэмҥэ баай төрүттэрин, өбүгэлэрин билэ, чинчийэ сатыыллара элбээтэ.

Улахан салайааччы киһи оҥорбут араас элбэх; үчүгэй да, куһаҕан да быһыыларыттан үрүҥүн, үчүгэйин эрэ талан ылан кэлэр көлүөнэлэр үтүктэр буолуулара үрүҥ айыы диэн ааттанар уонна Үрүҥ Аар тойон таҥараны үөскэппит.

Икки тыһыынча сыллар анараа өттүлэригэр дьон өйө-санаата сайдан, тупсан, оҥорор быһыылара өссө тупсуохтарын баҕара саныыллара элбээбитэ. Урукку кэмнэргэ киһи оҥорор быһыылара сөп уонна сыыһа диэн сыаналанар эбит буоллахтарына, сайдыыны ситиһэн иһэр дьон сөп эрэ, сөбүгэр диэн быһыылары сөбүлээбэт, сирэр буолбуттара, үчүгэйгэ тиийбэтин быһаарбыттара.

Сөп диэн тыл сөп буолууну биллэрэр уонна сөбүгэр диэн тылынан бигэргэтиллэр. Сахалыы сөбүгэр диэн тыл сөп эрэ буолууну биллэрэринэн аанньа ахтыллыбат буолбута ыраатта. Кэтэргэ төһө да сөбүн иһин көрүҥэ үчүгэйгэ тиийбэтиттэн билигин тэлэгириэйкэни дьон үлэҕэ эрэ кэтэллэр.

Оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны олоҕор таба арааран туһанарга үөрэннэҕинэ уонна тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорор буоллаҕына киһи буолууну ситиһэр. Оҕо улаатан киһи буолууну ситиһиитэ ыал буолуунан эбэтэр кэргэн тахсыынан чопчуланан быһаарыллар. Киһи буолуу диэн оҕо хайаан да ситиһиэхтээх олоҕун сыала буолар.

Сахалар киһи туһунан билиилэрэ олус киэҥ уонна дириҥ. Былыргы кэмнэртэн киһитээҕэр үчүгэй дьон киһилии киһи, киһи киһитэ диэн ааттаналлар. Киһилии киһи, киһи киһитэ диэн ааты-суолу киһиэхэ барыларыгар иҥэрбэттэр. Үчүгэй ааты-суолу киһи кыайыылаах үлэтинэн, оҕолорун иитиитинэн, үчүгэйи, туһалааҕы оҥорбутунан, туппутунан, үчүгэй киһилии майгынынан, дьоҥҥо-сэргэҕэ көмөтүнэн, үчүгэй сыһыанынан ситиһэр кыахтаах.

Олох сайдан истэҕинэ дьон үчүгэйи оҥорорго, бэйэлэрэ үчүгэй буоларга баҕа санаалара үөскээбитэ. Оҕону иитиигэ “Үчүгэй киһи буол” диэн этэн үөрэтии олоххо киирбитэ. Оҕо кыра эрдэҕиттэн үчүгэй киһи буолууга дьулуһар баҕа санааланар буолбута. Үчүгэй киһи таҥаралар үөскээн киэҥник тарҕаммыттара.

Үөрэх-билии сайдыыта үөрэхтээх буолуу үчүгэй диэн өйдөбүлү тарҕаппыта. Үөрэхтээх дьон байыыны ситиһэр кыахтарын улаатыннарбыта. Үөрэхтээх дьон өйдөрө-санаалара сайдарыттан байыыны ситиһэллэрэ элбиириттэн үөрэхтээх буолуу үчүгэйэ чуолкайдык быһаарыллыбыта.

Үлэ-хамнас сайдыыта, тупсуута туох баар дьыалалары үчүгэйдик, тупсаҕайдык оҥорууну саҕалаабыта. Дьон кыһанан, үчүгэйдик үлэлииргэ ылсыбыттара, тугу барытын үчүгэйдик оҥорорго кыһанар буолбуттара. Үлэ оҥорон таһаарыыта улааппыта.

Уһун үйэлэргэ дьон тас көрүҥнэрэ тупсан испитэ. Быһаҕы оҥостон туһанар буолууларыттан сыҥаахтара кыччаан көрүҥнэрэ биллэрдик тупсубута. Үчүгэй көрүҥ диэн киһи тас көрүҥэ ойууланан биллибитэ. Эти-сиини тупсарыыга анаан сахалар “Хааны тупсарыы” диэн этиини туһаналлар. Бу этии ыраах сирдэргэ олохтоох туспа хааннаах дьон холбостохторуна, ыал буоллахтарына оҕолоро көрүҥэ тупсарын, доруобай буоларын мэктиэлиирэ. Урукку кэмнэргэ бу быһаарыыны ыал буолааччылар бары тутуһаллара.

Өй-санаа сайдан истэҕинэ киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ арыллан тахсыбыта. Дьон үчүгэйи оҥорор баҕа санаалара улааппыта, оҥорор быһыылара тупсубута. Дьон оҥорор быһыылара үчүгэйгэ кубулуйалларыгар ыҥырар таҥара, үчүгэй киһи таҥара Христос үөскээн олоххо киирбитэ. Дьон бары үчүгэй киһи буолар баҕа санааламмыттара.

Арыгыны иһии элбээбититтэн арыгы өйгө-санааҕа дьайыыта арыллыбыта. Итирбит киһи өйө, салгын кута көтөрүттэн куһаҕаннык быһыыланара биллибитэ. Бу быһаарыы киһи куттара тус-туспа буолалларын, сахалар кут-сүр үөрэхтэрэ табатын дакаастаабыта. Арыгы испэтэҕинэ майгылаах бастыҥа, үчүгэй киһи арыгы иһэн итирдэҕинэ содуомнуура, айдаарара куһаҕан киһи буолан ыларыгар тириэрдэрэ. Биир киһи өйө-санаата икки өрүттээҕэ биллэн, чуолкайданан, үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэрэ арыллан тахсыбыта. Айыы диэн саҥаны айыыны биллэрэр тыл, киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэриттэн үрүҥ, үчүгэй уонна хара, куһаҕан диэн икки аҥы арахсыбыта.

Киһи өйө-санаата икки аҥы арахсыытын арыгыны оҥорон туһаҕа таһаараннар Европаҕа аан маҥнай арыйбыттара, элбэх итириилэр кэннилэриттэн дакаастаабыттара. Дьоҥҥо үчүгэй киһи буолар баҕа санаа үөскээн үгэскэ кубулуйбута, үчүгэй киһи таҥара Христос үөскээн, олоххо киирбитэ.

Сахалар өлбүтү ахтар буоллахтарына кини үйэтигэр туох үчүгэйи оҥорбутун булан ахта, саныы сатыыллар, онтон куһаҕаны оҥорбутун ахтыбаттар, санаабаттар, умналлар. Бу үөрэх өлбүт киһи өйүн-санаатын, үөрэҕин, үлэтин үчүгэй, дьоҥҥо туһалаах эрэ өрүттэрин ахтан, санаан кэлэр көлүөнэлэргэ тириэрдэр үрүҥ айыы оҥорор сыалга аналланар, куһаҕаны, хара айыыны оҥорбута умнуллар, хаалларыллар.

Сахалар үчүгэй киһи таҥаралара Үрүҥ Аар тойон арҕааҥҥы Европаҕа хууннары кытта тиийэн өссө сайдан, тупсан, киэҥник тарҕанан үчүгэй киһи таҥараҕа – Христоска уларыйбыта.

Туһаныллыбыт литература

1. Кондаков В.А. Аар Айыы итэҕэлэ / төрдүс чааһа ГИПНОЗ УОННА ИТЭҔЭЛ. – Дьокуускай: 2006. – 384 с.

2. Гоголев А.И. Якуты (проблемы этногенеза и формирования культуры). – Якутск: Издательство ЯГУ, 1993. – 200 с.

3. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. – 128 с.

4. Каженкин И.И. Күн таҥара үөрэҕэ. – Дьокуускай: ГБУ РС(Я) “Бизнес-инкубатор”, 2016. – 148 с.