Үлэһит киһи өйө-санаата

Үлэһит киһи өйө-санаата диэн омукка сайдыыны аҕалар туруктаах өй-санаа ааттанар.

Сахаларга «Төрүт-уус киһи оҕото» диэн этии баар. Бу этии үлэһит киһи оҕото үлэһит буолар диэн эбии өйдөбүллээҕин тэҥэ, оҕо төрөппүтүн ким да буолбутун иһин үтүктэн улаатарын, кини курдук буолар кыаҕа улаханын эмиэ быһаарар.

Оҕо төрөппүтүн үтүктэн үөрэниитэ уонна өйө-санаата «Куһаҕаны», «Айыыны оҥорума» диэн хааччахтардааҕа кини курдук өйдөөх-санаалаах буола улаатарыгар тириэрдэр. Саха дьоно оҕо өйүн-санаатын билээри гыннахтарына төрөппүттэрин туһунан ыйыталаһаллара бу үтүктэн үөрэниигэ, «Төрүт уус киһи оҕото» диэн этиигэ олоҕурар.

Элбэх дьон үлэлээн-хамсаан, бэйэлэрин үлэлэринэн айахтарын ииттинэллэр, араас баайы-малы эбии мунньуналлар. Үлэһит дьон элбэхтэр. Баар дьонтон барыларыттан 50-70 бырыһыаннарыттан ордуктарын ылаллар. Дьон-аймах олохторун суола элбэх ахсааннаах өттүлэрин баҕа санааларын толоруу, кинилэр үчүгэй, үтүө, үрүҥ диэн өйдөбүллэрин ситиһии диэки сыыйа-баайа салаллан баран иһэр. Kим элбэх ахсааннаах ол баһыйар өрүт буолара итини эмиэ быһаарар. Бу быһаарыы таба буолуута элбэх ахсааннаахтар өйдөрө-санаалара төһө сайдыылааҕыттан эмиэ олус улахан тутулуктаах. Улуу Октябрьскай революция эрэллээх кыайыытын кэнниттэн үлэһиттэр, хамначчыттар уонна саллааттар былааһы ылан бараннар, үөрэхтэрэ, билиилэрэ ситэ тиийбэккэ, кэлин күүстээх диктатура диэки салаллан хаалыылара кэнники олохторун, сайдыыларын туормастаабыта.

Үлэһит дьон оҕолорун үөрэтэр ньымалара уратылардаахтар. "Тугу барытын мин оҥорорум курдук оҥор", "Киһи буол" диэн үөрэх үлэһиттэр оҕону иитэр, үөрэтэр үөрэхтэрэ буолар.

Киһи өйүн-санаатын олорор олоҕо өр сылларга, кыра сааһыттан улаатыар диэри чочуйан оҥорор. Оҕо иитиитигэр, киһилии киһини иитэн-үөрэтэн улаатыннарыыга үлэһит дьон олохторо ордук сөп түбэһэр. Киһи өйүн-санаатын быһаарар «Киһилии киһи» диэн өйдөбүлү үлэһит дьон үөскэппиттэрэ, үчүгэй киһи таҥараны киһи буолуу үөрэҕин тутуһар үлэһит дьон айбыттар. Аһыныгас санаалаах, кыаҕа баарынан көмөлөһө сатыыр, барыны-бары харыстыыр, хаһан да аһара туттубат, үлэлээн-хамсаан тугу эмэни булунар дьону үлэһиттэр эрэ иитэн-үөрэтэн улаатыннараллар.

Yлэһиттэр олохторо, өйдөрө-санаалара, куруук үлэлииллэрэ, дьулуурдара, тулуурдара, олох ыарахаттарын тулуйаллара Айылҕа көрдөбүллэригэр олус сөп түбэһэллэр. Айылҕаны харыстыыллара, буорту оҥорботторо, алдьаннаҕына көннөрөр үлэлэри ыыталлара дьиҥнээх үтүө санаалаах дьон, кинилэр буолалларын быһаарар.

Олох сайдан, экономика күүһүрэн, бары-барыта, киһи наадыйара баар, дэлэйэн истэҕин аайытын киһи өйө-санаата өссө бөҕөргөөн, кытаатан биэрэн иһиэхтээх.

Былыргы кэмҥэ баай дьону киһилии майгына суохтар диэн туспа арааран этэллэрэ биллэр. Ол этэллэрин «Баай дьон тоҕус көлүөнэ кэнниттэн уларыйаллар» диэн этиилэрэ эмиэ бигэргэтэр. Омук уһун үйэлэнэригэр, сиэри-туому тутуһан олоҕун олороругар баай дьон ханнык да туһаны оҥорботторун билинии буолар.

Дьон олоҕор сотору-сотору уларыйар кэмнэр кэлэллэрин былыргы сахалар билэллэрин ити этиилэрэ эмиэ бигэргэтэр. Баайга-талымҥа, туох барыта дэлэйигэр үөскээбит киһи өйө-санаата мөлтөх, барыта бэлэмҥэ үөрэммит атаах буолан хаалара, кэлэр көлүөнэлэрин иитэн-үөрэтэн улаатыннарарыгар өссө мөлтөтөн биэрэринэн уратыланар. Бэйэлэрэ атаах, кыра эрдэхтэринэ төрөппүттэрэ хайдах көрбүттэрин-истибиттэрин билбэт дьон, өссө атаах оҕону иитэн улаатыннаран иһэллэрэ быһаарыллар. Кэлэр көлүөнэ дьон аһара атаахтык иитиллиилэриттэн, тулуура суох буола улааталларыттан арыгыга ылларыылара элбиир. Кэлин олох сайдан истэҕинэ аны наркоман буолан барыы мөлтөх майгылаах, тулуура суох дьоҥҥо ордук күүскэ суоһуур кэмэ кэлэн иһэр. Туруга суох өйдөөх-санаалаах, атаахтык иитиллибит эдэрдэр омугу сотору эстэр суолга киллэрэллэр.

Үлэһит дьон оҕолоро кыра эрдэҕиттэн, бэйэтэ төһө кыайар буолуоҕуттан айылҕа итиитин, тымныытын тулуйа, үлэлии үөрэнэр. Үлэ киһи өйүн-санаатын, этин-сиинин эрчийэр, ол иһин тулуурдаах, дьулуурдаах буола улаатар. Үлэһит киһи бэйэтин солбуйуохтаах оҕотун бэйэтэ батыһыннара сылдьан, хайдах үлэлии үөрэммитин курдук үөрэттэҕинэ кэлэр көлүөнэтигэр эрэллээх буолар, олоҕо кэлэр көлүөнэтигэр бэриллэн салгыы сайдан барар кыахтанар.

Үлэ-хамнас итиини, тымныыны тулуйарга эдэр киһини эрчийэр. Айылҕаҕа куруук сылдьарыттан бырдахха, үөҥҥэ-көйүүргэ сиэтэрэ элбээн доруобуйата, өйүн-санаатын туруга бөҕөргүүр. Быстах быһыыларга түбэстэҕинэ тулуурдаах буолан, олох араас ыарахаттарыгар сөптөөх быһаарыныылары ылынар кыахтанар. Өй-санаа айылҕа биэрбит ыарахаттарын тулуйарга үөрэнэн сайдыыта туруктаах өй-санаа диэн ааттанар.

Дьулуурдаах буолуу, ылыммыт сыалы ситиһии киһи биир үчүгэй хаачыстыбатынан ааҕыллар. Олох ыарахаттарын тулуйа үөрэнии киһи ити хаачыстыбаларын сайыннарар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн бэйэтэ оҥорон кыайарга, сатыырга үөрэннэҕинэ, бэйэтин олоҕор элбэх кыайыыны ситиһэр кыахтанар. «Саха өһөс, онтон оҕото өссө өһөс» диэн өс хоһооно оҕо төрөппүтүнээҕэр бары хаачыстыбаларынан барытынан ордук буола улаатыахтааҕын быһаарар. Тулуурдаах, дьулуурдаах, күүстээх санаалаах буолуу өһөс диэн ааттанар. Олус туһалаах хаачыстыбалары киһи куруук эрчилиннэҕинэ, дьарыктаннаҕына эрэ ситиһэр. Бу өс хоһооно кэлэр көлүөнэлэр өйдөрүн-санааларын олус бөҕөргөтөрүн, күүһүрдэрин иһин сахалары мөлтөтө, симэлитэ сатааччылар сөбүлээбэттэр.

«Үлэһит киһи оҕото – үлэһит буолар» диэн сахалар этэллэр. Бу саха дьоно уһун үйэлэргэ үөрэппит олохторун үөрэҕэ. Киһини билиэхтэрин баҕардахтарына төрөппүттэрин туһунан ыйыталаһаллара, төрөппүттэрин өйдөрө-санаалара оҕо кыра эрдэҕинэ бэриллэн ийэ кутугар иҥэн хааларын былыргыттан билэллэрин биллэрэр этии буолар.

Киһини билээри гыннахха «Төрүт уус киһи оҕото» диэн этии кэнниттэн өссө атын быһаарыы соччо көрдөммөт. Уус диэн улахан үлэһит, олус сатабыллаах тутуулаах, тугу барытын сатыыр киһи аата. Саха дьоно – тимир уустарыттан үөскээн, тэнийэн тахсыбыттарын бу уус диэн тыл эмиэ быһаарар.

Үлэһит киһи тугу даҕаны аһара туттубат. Барытын кэмнээн, сөп буоларынан эрэ тутта сатыыр уонна онно оҕотун үөрэтэр.

Айылҕаттан ылара да кэллэҕинэ аһара баран олус элбэҕи ылбат, булду аһара бултаабат. Сөп буоларын эрэ ылар. Туохха барытыгар аһара туттубат буолуу үлэһит дьон киһилии майгыга үөрэхтэрэ буолар. Кыыһырдахха – «Аһара кыыһырыма», «Уһуннук кыыһырыма», ытаатахха – «Чэ, сөп буолуо. Аһара ытаама», үөрдэххэ – «Аһара үөрүмэ, алларастаан күлүмэ, сотору ытыырыҥ кэлиэҕэ» диэн үөрэхтэр барылара хаһан да аһара барбат буолууга үөрэтэллэр.

Саха үлэһит дьонун олохторо айылҕаттан олус күүстээх тутулуктааҕа оҕолорун Айылҕаны таптыырга, харыстыырга үөрэтэллэригэр күһэйэр, Айылҕа дириҥ күүстэригэр, иччилэргэ итэҕэли иҥэрэллэр. Көтөрдөрү уонна кыыллары, тыыннаах харамайдары харыстыырга оҕолорун кыра эрдэхтэриттэн үөрэтэллэр.

Үлэһит дьон оҕолоро улаатан бэйэлэрэ хайдах үөрэммиттэрин курдук кэлэр көлүөнэлэрин салгыы үөрэтэн истэхтэринэ аймахтара салгыы сайдан иһэр кыахтаналларын ситиһэллэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ, ол аата 5 сааһыгар диэри, иитиитэ чиҥ, кытаанах буолуохтаах. Тугу сатыырын барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэнэн, оннук үгэстэри үөскэтинэн ийэ кута иитиллэн иһэр. Оҕо улаатан бэйэтин өйүнэн-санаатынан салаллан олоҕун оҥостон барыытыгар кыра эрдэҕинэ бэрээдэхтээх буолууга чиҥник үөрэммитэ олус туһалыыр. Киһи итирэн өйө көттөҕүнэ ийэ кутун өйүнэн-санаатынан салаллар диэн «Кут-сүр үөрэҕэ» диэн үлэ быһаарар. Билигин эдэрдэр арыгы иһэн итирэн баран оҥорор ыар буруйдара, куһаҕан быһыылара барылара кыра эрдэхтэринэ ийэ куттара киһилии быһыыга иитиллибэтэхтэрин туоһулуур.

Олоххо көрсөр ыарахаттары тулуйа үөрэнэргэ «Үөрэх ыарахан буоллаҕына олорорго чэпчэки буолар» диэн этиинэн салайтарыахха сөп. Үлэһит киһи оҕотугар туох да улахан баайа-мала суох киһиэхэ, үлэлии-хамсыы, тута-оҥоро үөрэммитэ эрэ кини баар-суох баайа буолар. Үлэлии үөрэммит киһи бэйэтин кыаҕынан үлэлээн-хамсаан хамнас ылар, олоҕун оҥостор, элбэх ситиһиини оҥорор, салгыы сайдар кыахтанар.

Үлэлии үөрэнии диэн оҕо үлэһит төрөппүттэриттэн ылар баайын биир тутаах көрүҥэ буолар. Бэйэтэ элбэх баайа-мала суох киһи оҕотун үчүгэйдик үлэлииргэ-хамсыырга, оҥорорго-тутарга үөрэттэҕинэ, оҕото улааттаҕына бэйэтин кыаҕынан уонна дьулуурунан барыны-бары ситиһэригэр кыах биэрэр. Төрөппүт оҕотун кыра эрдэҕиттэн үлэлииргэ үөрэппэккэ хааллаҕына лаппа улааппытын да кэннэ бэйэтэ көрө-истэ сылдьарыгар тиийэрэ киһи барыта үлэлии-хамсыы үөрэнэрэ хайаан да наадалааҕын биллэрэр. (1,72).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Үлэ - олох үөрэҕэ. - Дьокуускай: УПК ТРИ, 2010. - 100 с.