Үлэҕэ үөрэтии

Үлэҕэ үөрэтии диэн оҕону туһа киһититтэн саҕалаан сыыһа-халты туттуммат буолууга үөрэтии ааттанар.

Төрөппүт бэйэтэ тугу эмэни оҥороору, дьарыктанаары гыннаҕына оҕото аттыгар тиийэн кэлэн эмиэ тугу эрэ оҥороору мэһэйдэһэр, былдьаһар. Кини эмиэ үтүктэн соннук оҥорбутунан бардаҕына эрэ табыллар. Бу кэмҥэ үүрбэккэ, кыраҕын диэн ыраах кыйдаабакка, холдьохпокко үөрэтэ сатыыр дьон оҕолоро үлэһит буола улааталлар. Аттыгар олордон, бэйэтигэр маарынныыр туттар сэби биэрэн үлэлэтэ үөрэтэ түстэҕинэ, оҕото хайдах үлэлииргэ кыра-кыратык үөрэнэн барар. Кыра буолан сотору салҕан син-биир быраҕыаҕа. Ол эрээри сотору сынньана, дьэгдьийэ түһэн баран эмиэ тиийэн кэлэригэр үлэтин хаттаан оҥотторо сатыахха. Үлэ маннык хос-хос хатыланан үгэскэ кубулуйан өйүгэр-санаатыгар хатаныыта, кинини үлэлииргэ үөрэтэр.

Үлэлии, ону-маны оҥоро үөрэнэр ураты уустугун уонна уһунун бары үлэһит дьон билэллэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ үтүктэр күүһэ ордук, күүстээх сайдыылаах. Тугу барытын үтүктэн иһэр. Бу кэмҥэ, үтүктэр күүһэ сүтэ, мөлтүү илигинэ үлэҕэ үөрэнэрэ ордук. Төһө күүһэ кыайар буолуоҕуттан ону-маны оҥорорго үөрэннэҕинэ, ол үөрэҕэ үгэс буолан ийэ кутугар иҥэн олохсуйан хаалар. Бу оҕо кыра эрдэҕиттэн ийэ кутугар иҥмит өйдөбүл сахалар «Үлэһит киһи оҕото үлэһит буолар» диэн этиилэрин үөскэтэр.

Оҕо бэйэтин сайдыытын куруук кимиэхэ эмэ тэҥнээн көрө сылдьар. Кыра эрдэҕинэ батыһыннаран, үтүгүннэрэн биэрэн иһэр киһи хайаан даҕаны наада. Батыһар, үтүктэр киһититтэн итэҕэһи оҥоруон соччо баҕарбат. Хата ол оннугар батыһар, үтүктэр киһитин ситэн куота сайдан барыан олуһун баҕарар, хаалан хаалыан баҕарбат. Ханнык баҕарар үөрэххэ үөрэнэригэр батыһар, үтүктэр киһи баара туһалаах. Бэйэлэрэ илиилэрин араарбакка үлэлии сылдьар төрөппүттэр оҕолорун үлэҕэ үөрэтэллэрэ судургу. Арай батыһыннара сылдьан көрдөрөн, көмөлөһөн эрэ биэриэхтэрин наада.

Оҕо төрөппүтүн санаатын көрүҥүттэн көрөн курдаттыы билэ сылдьар. Kини үлэтин ыарырҕатар буоллаҕына көмөлөһөр санаата киирэр. Оҕо көмөлөһө, туһа киһитэ буола үөрэниитэ үлэлииргэ үгэһи үөскэтэр. Куруук үлэлии сылдьар төрөппүт оҕото кинини көрөн, үтүктэн үлэһит буоларыгар толору кыахтаах. Үлэҕэ үөрэниини салгыы тохтоппокко, быһан кэбиспэккэ дьарыктана сырыттахха үгэс буолан хаалар. Бу курдук үөрэтии кэнниттэн төрөппүт оҕотун туһугар улаханнык санаарҕаабакка эрэ сылдьыан сөп. Үлэһит киһи хаһан баҕарар бэйэтин кыаҕар сөптөөх үлэни булунара уустуга суох буолар.

Төрөппүт бэйэтэ үлэлээбэт, тугу да оҥорбот буоллаҕына, оҕону үлэҕэ үөрэтии ураты уустугурар, кыаллымыан да сөп диэн сайдан иһэр кут-сүр үөрэҕэ быһаарар. Оҕо кыра эрдэҕинэ үтүктэн эрэ үөрэнэр буолан үтүгүннэрэр киһитэ суох үлэлии үөрэнэрэ кыаллыбат. Бэйэни тэҥнээн көрүү, батыһыы, үтүктүү, ол аата, көрөн үөрэнии оҕо кыра эрдэҕинэ баар суох үөрэнэр ньымата. Атыннык үөрэтии туох да туһаны аҕалбатаҕына даҕаны көҥүлэ. Былыргы сахалар «Сүрэҕэ суох киһи оҕото сүрэҕэ суох буолар» диэн этэллэрэ оруннаах.

Оҕо үтүктэн ким эрэ курдук буолуон аһара баҕарар. Оҕону үөрэтэргэ үтүө киһи холобура хайаан даҕаны наада. Үтүө киһи холобура ыҥыран, угуйан көмөлөһөрүн тэҥинэн аны батыһарга сирдиир сулус, ыҥырар бэлиэ буолар. Оҕо ол киһини үтүгүннэҕинэ ордук элбэх билиилэниэн, үчүгэй хаачыстыбаланыан сөп. Үтүктүү оҕо кыра эрдэҕиттэн саҕаланар уонна ийэ кут өйүгэр-санаатыгар ууруллан, өй-санаа төрүтүн үөскэтэр буолан ханнык баҕарар үөрэҕи түргэнник баһылааһыҥҥа тириэрдэр. (1,57).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.