Үктээтэххэ оннооҕор кутуйах чыып диир

Үктээтэххэ оннооҕор кутуйах "чыып" диир диэн өс хоһооно кыра да көмүскэнэ сатыырын биллэрэр.

Дьон бары араастар, сорох улахан, суон, сорох кыра, синньигэс. Атыттар баай буоллахтарына, үгүстэр үлэһиттэр, баайдара аҕыйах. Баайдар уонна үлэһиттэр бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар сыһыаннарыгар эрэйдээхтик быһаарыллар элбэх уустук кэмнэр кэлэллэрин урукку, ыраахтааҕы баарын саҕанааҕы олоҕу суруйааччылар элбэхтик суруйбуттара.

Саха дьоно уһун кэмнэргэ баайдаах уонна дьадаҥылаах олоххо олорбуттарын бэлиэтинэн кинилэр бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннарын быһаарар элбэх өс хоһоонноро бааллар.

Үктээһин диэнинэн атаҕынан тэпсии, атаҕастааһын, баттааһын этиллэр. Кыралары, кыамматтары атаҕастааһын, баттааһын сахаларга сиэргэ баппат быһыынан ааҕыллар. Кыаммат, кыра диэн атаҕастааһын, баттааһын биллибэккэ эрэ хаалан хаалбатын, туох эрэ эппиэттээх буоларын биллэрэн “Үктээтэххэ оннооҕор кутуйах “чыып” диир” диэн өс хоһоонун үөскэппиттэр. (1,57).

Сэбиэскэй былаас үлэһиттэр, дьадаҥылар былаастарынан ааҕыллара. Үлэһиттэр ол былаастарын кырдьык сөбүлүүллэрэ, кыра, үлэһит дьон государство өттүттэн көмүскэллэрэ улахан этэ, үлэтэ суох хаалыы диэн суох буолара. Ким да кими да баттаабат, дьадаҥы диэн атаҕастаабат кэмигэр бу өс хоһооно суолтатын сүтэрэ сылдьыбыта.

Билигин ырыынак кэмигэр, баайдар уонна дьадаҥылар диэн арахсыы баар буолбутун кэннэ, бу өс хоһооно туттуллар кэмэ тиийэн кэллэ. Араас биричиинэлэри булан үлэһити үлэттэн ууратан, уһулан кэбиһии билигин баар буолла. Итини тэҥэ араас кыаллыбат биричиинэлэри булан төлөбүрдэри төлөөбөт, хамнаһы кэмигэр биэрбэт буолуу элбээтэ.

Баайдар уонна үлэһиттэр өйдөрө-санаалара сөп түбэспэтэ баай эбиллэн иһиититтэн улаатан иһэр. Салайааччылар бары баай дьон буолан хаалбыттарыттан кинилэр этэр тылларын үлэһиттэр улаханнык сиидэлээн, бэйэлэригэр сөп түбэһэрин эрэ талан ылыа уонна депутаттары талыыга бэйэлэрин өйдөрүн-санааларын тутуһар дьону анаан-минээн талыа этилэр.

Дьону сэниир, атаҕастыыр киһи быһыыта буолбатаҕын, иэстэбилэ хаһан баҕарар кэлиэн сөбүн “Сэнээбиккиттэн сэттэҕин ылыаҥ”, “Атаҕастыыбын диэн атаххыттан ыллараайаҕын” диэн сэрэтэр өс хоһоонноро биллэрэллэр.

Сахалар олус уһун үйэлээх омук буолаллара билигин дакаастана сылдьар. Бу да кэмҥэ баһылаабыт киэҥ-куоҥ сирдээхтэр уонна олус былыргы кэмнэргэ үөскээбит саҥарар тыллаахтарт. Ааспыт үйэлэргэ үөрэҕи-билиини нууччалартан аһара түргэнник ылынан саха тылыгар элбэх киирии, нууччалыы тыллар баар буоллулар.

Саҥарар тыл уларыйан барыытын ханнык эрэ ньыманы булунан көмүскүү, харыстыы сатыыр кыахтаныы “Үктээтэххэ оннооҕор кутуйах “чыып” диир” диэн этиигэ сөп түбэһэр буолла. Кутуйах “чыып” диэнигэр кыттыһаммыт саха тылын хайдах харыстыахха сөбүн туһунан барыл оҥорбуппутун “Чолбон” сурунаалга 2 / 2004 сыллаахха бэчээттээбиттэрэ.

Сахаларга “Ытаабат оҕону эмсэхтээбэттэр” диэн өс хоһооно баар. Бу өс хоһооно киһиэхэ туох эмэ олус наада буолбутун туһунан кимиэхэ эрэ эттэххэ, биллэрдэххэ эрэ табылларын биллэрэр. Бэйэтэ бэйэтигэр хаатыйаланан сылдьар киһиэхэ уонна ким да наадыйбыты истибэтэҕинэ, билбэтэҕинэ солото суоҕар баһыттаран кыһамматын биллэрэр. Тыл мөлтөөн эрэрин туһунан билиммэккэ, кыһаммакка атын омук тылын хайгыы, өрө тута сылдьыы омук сайдыыны ситиһэригэр сөп түбэспэт.

Саха тылын харыстыырга сахалар бары; төрөппүттэр, үлэһиттэр кыһанан, тылы хайҕаан, элбэхтик туһанан, оҕолору, сиэннэри кыра, саҥа саҥаран эрдэхтэриттэн үөрэтэн биэрии ирдэнэр кэмэ кэллэ.

Туһаныллыбыт литература

1. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. - Дьокуускай: Бичик, 2006. - 112 с.