Эт-сиин уратылара

Айылҕаҕа туох барыта икки өттүттэн тутулуктанан сайдаллар. Самаан сайын кэнниттэн кырыалаах кыһын тиийэн кэлэрэ хаһан да уларыйбатыттан икки өрүттээх буолуу куруук баар буола турар. Айылҕа бу икки өрүттээх, итиинэн уонна тымныынан дьайыылара эти-сиини ыарыылары тулуйарга эрчийэ, дьарыктыы сылдьаллар.

Киһи бэйэтэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугар сөп түбэһэн эмиэ икки өрүттээх:

1. Этэ-сиинэ. Сүрүн чааһа.

2. Өйө-санаата. Өй-санаа үс кукка уонна сүргэ арахсар. (1,78).

Киһи бу икки тус-туспа өрүттэрэ бэйэ-бэйэлэриттэн тутулуктарын араарбакка, ханнык эрэ сөп түбэһэр тэҥнэһиини үөскэтэн тутуһа сырыттахтарына эрэ киһи буолан сылдьыы, олох олоруу табыллар. Өй-санаа, салгын кут көтөн, этин-сиинин быраҕан, айыы буолан хааллаҕына, киһи өйө-санаата сайдыыны ситиһэр өрүтэ көҕүрээн, кыыл таһымыгар түһэн хаалара, сахалыы “сүөһүтүгэр түспүт” диэн ааттанар. Арыгы иһиититтэн өй көтөрө араарыллан биллибитин кэнниттэн киһи бэйэтэ үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыылары оҥорон кэбиһэрэ быһаарыллан олоххо киирбит.

“Эт киһи элэйэр, сыа киһи сылайар” диэн өс хоһооно киһи этэ-сиинэ мөлтүүрүн, сылайарын, кэмэ кэллэҕинэ уларыйдаҕына табылларын биллэрэр. Ыраахтааҕылар биир династиялара муҥутаан 300 сылга баһылаан олороллоро, онтон эттэрэ-сииннэрэ мөлтөөһүнүттэн атынынан уларыйаллара биллэр.

Киһи этэ-сиинэ уонна өйө-санаата сайдан, тупсан иһиилэрэ эмиэ икки өрүккэ арахсаллар:

1. Киһитийии. Эт-сиин киһи курдук көрүҥнээх буолууну ситиһиитэ.

2. Киһи буолуу. Өй-санаа сайдан, тупсан киһилии быһыыланыыны ситиһиитэ киһи буолуу диэн ааттанар. (2,56).

Былыргы үйэлэртэн эт-сиин сайдан, тупсан бу билиҥҥи тас көрүҥүн ситиһэн, ол аата киһитийэн сылдьар. Киһитийии диэн киһи курдук көрүҥнэниини биллэрэр туспа өйдөбүл баара олус былыргы кэмнэргэ аныгы киһиэхэ соччо маарыннаабат атын көрүҥнээхтэр баар буола сылдьыбыттарын уонна киһи олортон туспа арахсыбытын биллэрэр.

Хайа хаспахтарыттан көстөр араас былыргы уруһуйдарга кыыллар уонна киһи холбоспуттарыттан үөскээбит мутаннар бааллара чахчы буола сылдьыбыты көрдөрөллөр. Киһи этэ-сиинэ тупсан киһитийиини ситиһиитэ олус уһун кэмнэргэ буолбута сөп.

Эт-сиин кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһиитэ удьуордааһын диэн ааттанар. Киһи тас көрүҥэ, этин-сиинин уратылара, үчүгэйэ уонна куһаҕана барылара кэлэр көлүөнэлэригэр удьуордааһынынан бэриллэн иһэллэр. Ол иһин ыал буолууга атын аҥары таба талан ылыы уонна сөбүлэһии аан бастаан туттуллара табыллар.

“Удьуордаан туран уустар” диэн эттэхтэринэ, бу аймах дьон бары төрүттэриттэн удьуордаан ылбыт уһанар дьоҕурдаахтарын, уустарын бэлиэтээн этэллэр. Уус буолуу диэн уһанар үөрүйэхтэри, буор куту иҥэринии, уһанарга туһалыыр уустук, нэмин билэр хамсаныылары табан оҥоруу ааттанар.

Ууска үөрэнии олус уһун кэми, кырата уонча сылы ыларын бэлиэтээн суруйаллар. Араас үлэҕэ үөрэнииттэн ууска үөрэнии уһун кэми ылара анаан-минээн бэлиэтэнэр. Ууска үөрэниигэ төрүттэртэн бэриллэр буор кут улаханнык туһалыырын сахалар билэллэр.

Эт-сиин эргэрэн барыытыгар араас бодоҥноро, эмтэммэт ыарыылара элбииллэр. Ону быһааран аныгы наукаҕа киһи геннэригэр араас мутациялар үөскүүллэр диэн этэллэр.

Ыал буолуу былыргы үгэстэрэ киһи этэ-сиинэ сайдарын, тупсарын, күүһүрэн иһэрин үөскэтэллэриттэн сайдан иһэр санаалаах омук олору тутуһа сылдьара ирдэнэр көрдөбүл буолар. Сэбиэскэй былаас буолуор диэри сахалар бу үгэстэри халбаҥнаабакка эрэ тутуһа сылдьалларыттан ахсааннара эбиллэрэ уонна эр дьон күүһүрэн, кыаҕыран иһэллэрэ.

Киһи этин-сиинин тупсарарга аналлаах былыргы үгэстэр өс хоһоонноро буолан сылдьаллар.

“Уруу ырааҕа, уу чугаһа үчүгэй” диэн өс хоһооно ыраах сирдэртэн ойох ыллахха эбэтэр эргэ таҕыстахха төрүүр оҕолор эттэрэ-сииннэрэ тупсан араас ыарыыларга ыллараллара аҕыйыырын быһаарар.

Киһи сайдан, тупсан иһиитэ киһитийиини ситиспитэ быданнаабыт. Араас киһи курдук көрүҥнээхтэр баар буола сылдьыбыттара бары эстибиттэр, симэлийбиттэр. Ол барыта былыргы кэмнэргэ сайдыыны ситиспит киһи атыттары барыларын бултаан, идэһэ оҥостон бүтэрбититтэн тутулуктанар. Олоҥхо кэмигэр кыаттарбыт киһини сүрэҕин уонна быарын сонно тута сииллэрэ кэпсэнэр.

Киһи өйө-санаата сайдыыта, тупсуута сиэри тутуһууну ситиһииттэн саҕаланан киһи буолууну, киһилии быһыыланыыны үөскэппит. Киһи буолар баҕа санаа киһи таҥараны үөскэтэн киһилии өйү-санааны дьоҥҥо барыларыгар тарҕаппыт.

Сахалар “Эт киһи элэйэр, сыа киһи сылайар” диэн этиилэрэ киһи көннөрү сылайарын таһынан этэ-сиинэ элэйэрин биллэрэр. Омук үйэтэ уһааһына дьонун эттэрэ-сииннэрэ бөҕөтүттэн, ууһуур кыахтара мөлтөөбөтүттэн, аҕыйаабатыттан быһаччы тутулуктанар.

Эт-сиин айылҕаҕа үөскүүр эттиктэртэн хомуллан үөскүүр уонна кэлэр көлүөнэлэргэ соннук бэриллэн иһэр. Эт-сиин кэлэр көлүөнэлэргэ бэриллэн иһиитэ удьуордааһын диэн ааттанар.

Элбэх аймахтар холбоһон омугу үөскэтэллэр. Аймахтыылара чугаһаан хаалбыт аймахтар кыыс оҕолоноллоро элбээн хааларын кырдьаҕастар бэлиэтииллэр. Эттэрэ-сииннэрэ мөлтөөбүт аймахтарга уол оҕолор төрүүллэрэ быста аҕыйыыр.

Уол оҕо төрүүрэ эр киһиттэн быһаччы тутулуктааҕын аныгы медицинэ науката бигэргэтэр. Күүстээх, кыахтаах эр киһи уол оҕолору төрөтөр кыаҕа улаатар. Эр дьоно мөлтөөбүт омук атыттар баһыйыыларыттан эстэр, симэлийэр турукка киирэр.

Омук мөлтөөбүтэ, сайдыбат кэмҥэ киирбитэ күүстээх, кыахтаах эр дьоно аҕыйахтарыттан биллэр. Бу быһаарыыны чуолкайдык  дакаастыыр спорт көрүҥүнэн билигин көҥүл тустуу буолар. Бу тустууга киһи күүһэ уонна хамсаныылары түргэнник оҥорор кыаҕа, дьоҕура, буор кута бииргэ холбоон быһаарыллар кыахтаналлар. Күүстээх тустууктара суох буолбуттара ырааппыт нууччалар билигин мөлтөөбүт, уларыйан эрэр омукка киирсэллэр.

Биир эмэ оҕо баар буолуута атаахтатыыны элбэтэн кэбиһэрэ омук сайдыытыгар туһаны оҥорор эдэрдэр аҕыйыылларын үөскэтэр. Ону тэҥэ оҕолор атаахтык иитиллиилэрэ аһара барар санааларын улаатыннаран сыыһа-халты туттуналлара, эдэр олохторун кылгаталлара элбээн ахсааннара өссө аҕыйыырыгар тиийэллэр.

Эр дьон мөлтөөн аҕыйаатахтарына элбээн хаалбыт дьахталлар атын омук дьонугар эргэ тахсаллара үксээн, омук ахсаана өссө аҕыйаан атын омукка уларыйан барыыта кэлиэн сөп.

Ыал буолуу былыргы үгэстэрин кытаанахтык тутуһар мусульманнар Аан дойду үрдүнэн сайдан, ахсааннара эбиллэн иһэллэрин тэҥэ, эр дьонун күүстэрэ-кыахтара мөлтөөн хаалбат.

Православнай таҥара үөрэҕэ эр киһи биир кэргэннээх буолуохтаах диэн этиитин тутуһан уонна сайдыылаах диэн ааттанар, эстэн эрэр Европа дойдуларын үтүктэн нууччаларга биир, икки оҕолонуу олоххо киирбитэ омук ахсаана аҕыйыырын үөскэтэр.

Дьахтар эдэригэр, сааһын ситтэр эрэ төрөтөр оҕолоро доруобай буолаллара үксүүр. Бастакы оҕото төбөтүгэр трамбалаах буоларын наукаҕа быһаарбыттара, иккис оҕо эмиэ туга эрэ табыллыбат, онтон үһүс оҕо табыллан төрүүрэ биллибит. Биир эмэ оҕолоох буолуу омугу эстиигэ тириэрдэрэ итинник дакаастанар.

Эт-сиин туруга үчүгэйэ омук сайдарыгар, ахсаана эбиллэригэр тириэрдэрин билэн ыал буолуу былыргы үгэстэригэр аныгы сахалар төнүннэхтэринэ эрэ сайдыыны ситиһэр кыахтаналлар. (3,83).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. – Дьокуускай: Бичик, 2004. –     128 с.

2. Каженкин И.И. Киһи буолуу. – Дьокуускай: Издательский дом “Якутия”, 2005. – 80 с.

3. Каженкин Иван Иванович. Ыал буолуу үгэстэрэ / Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2022. – 136 с.