Элбэх ахсаан халыыбын сыыhа туттуу
Элбэх ахсаан халыыбын сыыhа туттуу — сахалыы уонна нууччалыы билэр икки тыллаах киһи тыллар уратыларын өйдөөбөккө, сахалыы саҥарарыгар эбэтэр суруйарыгар таһаарар алҕаһа.
Сахалыы аат тыл син биир нуучча тылын курдук элбэх ахсаан формалаах эрээри, ону тылга-өскө туттар үгэс биллэр-көстөр атыннаах.
Нуучча тылыгар элбэх ахсаан киэҥник туттуллар, онтон соро5о ис хоһоонугар сыһыана да суох буолар, холобур, сир-дойду аата (Намцы, Хатассы, Кобяйцы, Сангары). Ол иһигэр биир эрэ ахсааҥҥа туттуллар айылгыллаах аат тыл эмиэ баар (мясо, молоко, брусника, голубика, дружба, борьба, молодежь, смелость). Оттон саха тыла элбэх ахсаан форматын олус о5оргообот, ону тумнар арас ньымалаах тыл эбит.
Литературнай нуорманы харыстыыр, тылы ыраастык туттар туһугар нуучча тылын аҥар кырыытыттан үтүктэн испэккэ, саха төрүт тылыгар ахсаан формата маннык ураты айылгытын туспа чорботон этиэххэ наада:
1) биир ахсааҥҥа турар аат тыл предмет ахсаанын буолбакка, аатын бэлиэтиир: ма5аһыыҥҥа блокнот атыыланар, уол кинигэ аа5ар, кимиэхэ ыйытыы баарый? Манна предмет ахсаана суолтаны ылбат, атын предметтэр араарар. (9, 32 с.) Ол иһин предмет со5отох диэн чопчулуур туспа ньыма баар: дьиэ иһигэр биир остуол турар эбит; былыр биир киһи олорбута үһү; о5онньордоох эмээхсин со5отох кыыстаахтар эбит. Нуучча да тылыгар эмиэ итинник баар. У тебя есть книга? диэн биир кинигэлээххин дуо диэн буолбатах, кинигэлээххин дуу, суох дуу диэн өйдөнөр;
2) саха тылыгар элбэх ахсаан суолтата араастык бэриллэр:
- бастакыта, -лар сыһыарыынан: ынахтар, массыыналар;
- иккиһэ, тас көстөр бэлиэтэ суох, атын тыл көмөтүнэн: үс ынах, хас да ынах, уон массыына, элбэх массыына;
- үсүһэ, хомуур өйдөбүллээх тылынан: Саас буолан, ынах төрөөн эрэр. Биһиги дойдуга массыына кыайан сылдьыбат.
Ити курдук саха тылыгар элбэх ахсаан суолтатын маннык түбэлтэ5э биир ахсаан формата биэрэр кыахтаах:
Элбэх ахсаан суолталаах Холобур
- 1. Ахсаан ааты кытта: Биэс киһи, сүүс сыл
- 2. Предмет биир буолбата5ын ыйар тылы кытта: Хас да киһи, элбэх сыл, а5ыйах дьиэ, араас үлэ
- 3. Паараласпыт аат тыл: Суол-иис алдьанна
- 4. Паараласпыт ахсаан ааты кытта: 3-4 киһи, 5-6 сылга
- 5. Сыһыарыыта суох туохтуу падеж : Кинигэ аа5ар, алмаас кырыылыыр собуот
- 6. Айыл5аттан элбэх предмет: Хара харахтаах, бөдөҥ тиистээх
- 7. Айыл5а көстүүтэ: Тымныы түстэ, ардах ааспыт
- 8. Кэлимсэ предмет: Үүт аһыйбыт, эт сүттэ
- 9. Хомуур өйдөбүл: Кус кэлбит, от хагдарыйда
- 10. Абстрактнай өйдөбүл: Дьол тосхойдо, эрэй элбээтэ
- 11. Атын грамматическай форманан: Чуол5ан-чуол5ан түннүктээх, буомба түһүтэлээтэ
Элбэх ахсаан формата тус бэйэтэ улахан мэһэйэ суо5ун да иһин, этиигэ ситимнэһэр тыла барыта элбэх ахсаан -лар сыһыарыытын ылла5ына, этии хайдах уһуурун көрдүбүт. Билиҥҥи нууччалыы тутуллаах, үгүс аат тыллаах, тэнийбит этиигэ элбэх ахсаан форматын ордук-хоһу туттартан төһөлөөх тыл, этии туһата суох уһаан, ис хоһооно күлүктэнэн хааларын аа5ан ситэр кыах суох! Онтон саха тыла, биллэн турар, сыыһырар, тыл-өс культурата олус түһэр.