Ырытыы:Бохсурҕан
Хос суруллубут ыстатыйаттан көһөрүлүннэ
[биики-тиэкиһи уларытыы]Ыстатыйаны тупсарарга туһаныҥ:
Бохсурҕана, бөдөҥ бохсурҕана, биэс тымырдаах от.Подорожник большой и средний (Plantago major L.,P. media L.). Бохсурҕаналар уруулуу уустар бөлөхтөрө.
Кылгас морфологията. Элбэх сыллаах намыһах от үүнээйи. Сэбирдэхтэрэ силистэрин төрдүттэн тахсаллар, умнаһа суох уонна сибэккитин уга 15-30 см, уһуннаах. Сэбирдэхтэрэ кэрдиистэрэ суох, сымыыттыҥылар. Сибэккилэрэ от күөҕэ өҥнөөх чааскылаахтар, бороҥнуҥу эминньэхтээхтэр уонна тычинкалара быга сылдьаллар. Куолас хаалара фиолетовайдар эбэтэр саһархайдыҥы бороҥнор. Үөскэҕэ коробкачаан. Бэс ыйыттан балаҕан ыйыгар диэри сибэккилиир. Биэс тымырдаах от бөдөҥ бохсурҕананы кытта олус майгыннаһаллар. Уратыта диэн сибэккитин уга арыый кылгас уонна түүлээх, сэбирдэхтэрэ уһун ньолбоҕордор. Үүнэр сирэ. Киһи элбэхтик сылдьар үрэхтэр уонна күөллэр кытыыларынааҕы уу ылар араас оттоох ходуһалара, суох кытыылара, сииктээх оһорбо сирдэр,бааһыналар,ыһыылар быыстарыгар сыыс от буолан торолуйан үүнэр. Бохсурҕананы киһи үүннэрдэҕинэ, олус түбүгэ суох үүнэр торолуйар.
Тарҕанан үүнэр сирэ. Республика киин уонна соҕуруу оройуоннара. Туттуллар органнара. Сэбирдэхтэрэ, сиэмэлэрэ, силистэрэ. Сэбирдэҕин инструкция быһыытынан сайыны быһа хомуйаллар, ордук от уонна атырдьах ыйдарыгар, чараастык тарҕатан,маарыла мөһөөччүккэ куурдар бэрт ньыма. Сиэмэлэрин, силистэрин күһүн ото хаппытын кэннэ хомуллар.
Химическай састааба. Бөдөҥ бохсурҕанаҕа араас полисахорид (6,5% диэри), салыҥнар (11% диэри), пектиновай веществолар (20% диэри), 20,7-42,2% аскарбиновай кислота, 0.01-0.02% флавоноидтар, К битэмиин, аһыылар уонна дубильнай веществолар, стероиднай сапониннар,гликозидтар (аукубин о.д.а.), органическай кислоталар (бензойнай, салициловай, сиреневай о.д.а.) С,К битэмииннэр, А провитамин, фитонцидтар, эскулетин-кумарин уонна алкалоидтар суоллара бааллара быһаарыллыбыт (Скляревскай, Губанов, 1989). Сиэмэтигэр 40% диэри салахайдаах веществолар, 20% диэри сыалаах арыылар, стероиднай сапониннар, олеаноловай кислота, белковай уонна дубильнай веществолар, аукубин, о.д.а.бааллар (Крылов, 1992.,Минаева 1991). Киин оройуоннартан хомуллубут олохтоох бохсурҕанаҕа анализ көрдөрөрүнэн, сибэккитигэр уонна силиһигэр кумарин баара биллибит. Флавоноидтар уонна танидтар булуллубатахтар (Макаров, Габышев 1972)
Медицинаҕа туттуллуута. Медицинаҕа бохсурҕана сэбирдэҕэ сили хаахтатар ыраастыыр эмп быһыытынан бронхикка, коклюшка, астмаҕа уо.д.а. тыынар орган ыарыыларыгар туттуллар. 1 ост.нь. сэбирдэҕэр 1 ыст.итии уу кутан көөнньөһүк оҥорон 1/4-1/3 ыст. күҥҥэ 3-4 төгүл, аһыах иннинэ иһиллэр. Куртах, оһоҕос араастык сүһүрэн ыалдьарын (гастрит, энтероколит) эмтииргэ эмиэ бохсурҕана сэбирдэҕин маннык көөнньөһүгүн тутталлар. Бу көөнньөһүк куртах сүмэтин кислотнаһа намыһах гастритын уонна суох оһоҕос аалан ыалдьарын эмтииргэ ордук үчүгэй дьайыылаах. Бохсурҕана сэбирдэҕиттэн, "плантаглюцид" препарат ылыллыбыт. Кини сэбирдэҕэ бүөр, хабах ыарыыларыгар сүһүрүүнү тохтотор антисептик быһыытынан туттуллар. Хаппыт сэбирдэҕэ тымныйыыны, куртах, оһоҕос ыарыыларын эмтиир холбоһуктарга киирэр биир сүрүн компонент буолар. Итини таһынан араас тас бааһы эмтииргэ туттуллар (маас, бороһуок, көөнньөһүк быһыытынан) хаан барыытын, сүһүрүүнү тохтотор дьайыылаах. Народнай медицинаҕа бохсурҕана сиэмэтин оргуйбут уутун дьарҕа буолбут хойуулук хатарарыгар чэпчэкитик убатарыгар, дизентэрияҕа уонна хааннаах тахсыахтатыыга аныыллар (1 ост.нь. сиэмэ 1 ыст. ууга буһарыллыбытын, күҥҥэ үстэ-түөртэ 1/4-1/3 ыстакааны аһыах иннинэ иһиллэр), суон оһоҕос ыалдьарыгар, оттон хойуулук хатарыгар сиэмэ 1 ыст. оргутуллубут уутун 1/2-1 ыстакааны күҥҥэ биирдэ иккитэ, аһыах иннинэ, киэһээлик иһиллэр. Бохсурҕана куртах симэһинин кислотнаһа үрдүк дьонугар сөбө суох. Таска туттарга буортута суох.
Басыгысава Анна Петровна, 2004 НКИ, "Бичик", 2004 --HalanTul (ырытыы) 05:05, 8 Муус устар 2017 (UTC)