Ырх Битиг

Ырх Битиг бастакы икки сирэйэ ( 5b уонна 6a сирэйдэ).

"Таҥха кинигэтин" сэттис каартата

Ырх Битик сүрүн тиэкиһин икки тиһэх сирэйигэр кытайдыы будда хоһоонноро көстөллөр (55b и 56a фолио).

Ырх Битиг 11 биттэниитэ (4-4-3 кубик) (13 а фолио): «Үтүө сонуну аҕалар араҕас аттаах илдьит уонна хараҥа кугас аттаах илдьит кэлэр, -- дэнэр. Бил маннык: (биттэнии) олус үсүгэй.

«Ырх Битиг» («Таҥха кинигэтэ», Ïrq bitig, нуучч. -- Книга гаданий) — быһа холоон IХ үйэҕэ суруллубут былыргы түүрдэр пааматынньыктара. Уйгур каганатын саҕанааҕы кэмҥэ былыргы түүр бичигинэн суруллубут, 13,75х8,75 см кээмэйэдээх, 104 сирэйдээх дьоҕус кинигэ.

Булууллуута уонна чинчийии

"Таҥха кинигэтин" А.Стейн диэн археолог 1907 сыллаахха Кытай Ганьсу провинциятын Дуньхуан оазиһыттан быһа холоон сүүрбэччэ биэрэстэлээх сиргэ турар "1000 будда хайатын хаспаҕа" диэн храм үлэһиттэн атын кинигэлэри кытта холбуу ылбыт. Бу кинигэни аан бастаан Вильгельм Томсен диэн Дания тюрколога чинчийэн, дьон билиитигэр таһаарбыт. "Ырх Битиг" билигин Лондоҥҥа Британия түмэлигэр хараллан сытар.

И.В. Стеблева кинигэ тиэкиһин хоһоон форматыгар киллэрбитэ. 2005 сыллаахха "Таҥха кинигэтэ" нууччалыы тылбаастанан тахсыбыта. Тылбаасчыт - А. В. Преловскай.

Ис хоһооно

Кинигэ "аччыгый динтардарга" уонна "бурвагурдарга" -- манихей общинатын сулууспалаахтарыгар -- ону таһынан уопсастыба көннөрү чилиэннэригэр анаммыт. 65 поэтическай кэрчиктэртэн турар. Ол кэрчиктэргэ олох-дьаһах араас быһыыта, кыыл-сүөл, быһыы-майгы ойууланар. Кэрчиктэр бары "ол -- үчүгэй" эбэтэр "ол -- куһаҕан" диэнинэн түмүктэнэллэр.

Ити кинигэнэн хайдах таҥхалыыллара быһаарыллыбатах. Сорох учуонайдар этэллэринэн, Ырх Битиг түүлү тойоннуур кинигэ буолуон сөп.

Тиэкис холобура

Анатолий Преловскай нууччалыы тылбааһыттан

• 8. Мин -- көмүс бастаан моҕойбун,
• көмүс эппин-сииммин
• батаһынан хайа тартылар,
• сыылыахпын наада хорооммуттан
• барыахпын наада дьиэбиттэн...
• Бил: ол -- олус куһаҕаҥҥа.
  
  

10. Мин -- хорсун баабырбын, турабын хомус быыһыгар дьааһыйа, тыыллан.

• Төбөм арыый көстөр, оттон этим-сииним
• ойоору тыҥаан, күүрэн турар.
  Бил: ол -- үчүгэй.
  
  
  22. Күөлгэ сиэркилэтин
• түһэрбит дьахтар
• Сарсыарда ытыыр
• Киэһэ -- маккыраччы...

Бил: ол -- куһаҕан

куһаҕан уонна хомолтолоох.

23. Эдэр уол тыаттан

Кэҕэ элэмэс кутуругун булбут --

Султаан курдук куорсуну

Бэргэһэтигэр анньыннын...

Ол -- олуч үчүгэй

Дьолго дииллэр.

Литэрэтиирэ

• Thomsen V. Dr. M. A. Stein`s Manuscripts in Turkish «Runic» Script from Miran and Tun-huang. Published and Translated by… JRAS, January, 1912, 181—227
• Малов С. Е. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. — М.-Л., 1951. — С. 80 — 92
• Каменные письмена. Древнетюркская поэзия VI—XII веков / Сост., пер., лит. обр. А. В. Преловского. — М.: Новый ключ, 2005. ISBN 5-7082-0147-9
• Кляшторный С. Г. Манихейский мотив в древнетюркской «Книге предзнаменований» // Тюркологический сборник 2005. Тюркские народы России и Великой степи. — М.: Издат. фирма «Восточная литература» РАН, 2006.

Сигэлэр

• сканированный рукопись bl.uk клик 'large image' для 1489×1107 px
• Транслитерация и английский перевод текста