Шалфей

Шалфей, эмтээх шалфей. Шалфей лекарственный (лат. Salvia officinalis).

• 
  Эмтээх шалфей

Кылгас морфологията

Шалфей элбэх сыллаах сэппэрээк. Умнаһа салаалаах, аллараа өттө мастыҥылар, түөрт кырыылаах. Сэбирдэхтэрэ утарыта олороллор, уһун синньигэстэр, туралаахтар, түрдэстигэстэр, көстө сылдьар тымырдаахтар. Сибэккилэрэ халлан күөхтүҥү чэрэниилэ өҥнөөхтөр, үчүгэй сыттаахтар, кылгас тууралаахтара 6-10-нуу буола-буола ытыкка майгынныыр куоластыҥы сибэкки буолаллар. Биһиги дойдубутугар үүммэт.Крымҥа, Молдавияҕа, Кавказка, Украинаҕа эмтээх үүнээйи быһыытынан үүннэрэллэр.

Медицинаҕа шалфей икки көрүҥэ туттуллар: эмтээх уонна мускатнай. Айылҕаҕа шалфей 14 көрүҥэ Таджикистаҥҥа үүнэригэр, мускатнай уонна аптечнай шалфейдар эмиэ киирсэллэр. Онтон мускатнай ити дойдуттан ураты Крымҥа, Кавказка кураанах эҥиэлэргэ, саадтарга, ходуһаларга, талахтар быыстарыгар, суол кытыыларыгар үүнэрэ биллэр. Шалфей курааны, тымныыны тулуйумтуо.

Химическай састааба

Шалфей сэбирдэҕэр 0.5-2.5% эфиирдээх арыы, 5-6% дубильный веществолар (катехиннар 8%), 18 мг/% A, C, PP битэмииннэр, фитонцидтар, алкалоидтар, флавоноидтар, аһыылар, 5-6% сымалалар, органическай кислоталар (урсоловай,олеоновай) бааллар. Эфиирдээх арыыта цинеал (15%), туйон(30-50%), бронеол(8-14%), камфора, пинен, сальвен уонна атын да терпеновай холбоһуктартан турар.

Медицинаҕа туттуллуута

Научнай медицинаҕа шалфей сэбирдэхтэрэ куурдар,сүһүрүүнү,микробу өлөрөр,уоскутар,сөтөлүннэрэн ыраастыыр,үөс таһаарар,ииктэтэр дьоҕурдаахтара биллэр.Итилэри таһынан шалфей ас буһарар былчархайдар секрецияларын үрдэтэр,оһоҕос кумуҥнааһынын (перистальтика кишечника) күүһүрдэр,көлөһүннэниини аччатар,оҕо эмнэрэр ийэлэр үүттэрэ кэлэрин аҕыйатар. Сэбирдэх көөнньөһүгүн ангинаҕа, стоматикка, парадонтозка, күөмэй, айах иһин сайҕанарга, ириҥэлээх сүһүрүү баастарга,уокка сиэтиигэ уонна үлүтүүгэ киэҥник тутталлар. Шалфей сэбирдэхтэрин көөнньөһүгэ куртах аһыытын элбэтэн,ас буһарар сүмэһинэ тахсыытын түргэтэтэр дьоҕурдаах. Онон шалфей куртах аһыыта аҕыйааһыныгар,гастрикка, суон оһоҕос ыарыытыгар, куртах уонна синньигэс оһоҕос төрдө сүһүрэн бааһыран ыалдьарыгар туһалаах. Итиэннэ иик тахсар, ууһуур система сүһүрэн ыалдьыытыгар эмтииргэ эмиэ туһаналлар. Шалфей көлөһүн тахсарын аҕыйатар дьоҕурун тоҥон-тиритэн ыалдьыы сорох көрүҥнэригэр,климакс кэмигэр сэллик ыарыытыгар туттуохха сөп. Шалфей эфиирдээх арыыта күстээх микробу өлөрөр дьайыылааҕа быһаарыллыбыт, ол иһин ангинаҕа, тынар орган үөһээ өттө ыалдьарыгар ингаляция оҥорорго тутталлар. Шалфей сэбирдэҕиттэн чэйи дьарҕа буолбут ааһан биэрбэт бронхикка,бүөр лахаана сүһүрүүтүгэр аныыллар.