Чишма оройуона (Башкортостаан)
Чишма оройуона (башк. Шишмә районы) — башкортостаан оройуона, дьаһалта тыырыллыытын биирдэмэ бэйэни салайыныы Чишма оройуона (башк. Шишмә районы муниципаль районы).
Киинэ — куорат тииптээх Чишма бөһүөлэк.
Географията
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Оройуон Башкортостаан киинигэр, Прибель хапталыгар сытар. Килиимэтэ континенныы, сылаас, орто сииктээх. Гидрографиятын ситимэ Дёма, Уршак, Кармасан, Чермасан, Уза уонна кинилэр салааларыттан турар. Күөллэрин ахсаана 250-ча, барыларын иэнэ 1000 га. Үксүн элгээннэр уонна кутуллар күөллэр. Үүнээйитин сүнньэ лиипаттан, клентан, дуубтан, хатыҥтан уонна тэтиҥтэн турар булкаас ойуурдаах. Кунуһа солоҥноох, карбонааттаах уонна көннөрү чернозем, ону таһынан бороҥ ойуур кунуһа. Хостонор баайдарыттан ньиэп, аргыс гаас, кумах-таас булкадаһыга, агрономия рудаалара үөскээбит сирдэрэ баар. Оройуон сиринэн Москуба — Челябинскай тимр суол, бэдэрээссийэ таһымнаах М-5 «Ураал» массыына суола ааһаллар.
Устуоруйата
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Оройуон устуоруйата орто үйэлэргэ саҕаланар диэххэ сөп. XIII—XV үйэлэргэ миин диэн ааттаах башкиирдэр биис уустара Дема өрүс кырыытыгар олохсуйбут. Кэлин башкиир сирдэрэ Русь састаабыгар киирэригэр манна мишаар татаардарга сир биэрбиттэр (башкиир бууннарын хам баттаабыт манньаларыгар[1]), ону таһынан Пенза губерниятыттан мордва, нуучча, украинецтар кэлэн олохсуйбуттар.
XIV үйэҕэ бу сирдэринэн Тамерлаан аармыйата ааспыт. XVIII үйэҕэ полковник Михельсон Чишманнан Пугачёв буунун хам баттыы ааспыта. 1920 сыллаахха М. В. Фрунзе Чишма ыстаансыйатыттан үрүҥнэри үүрбүтэ.
Манна Тура-хан уонна Хусейн-бек мавзолейдара Чишма бөһүөлэк аттыгар бааллар.
Калмашево дэриэбинэ аттыгар XVIII үйэтээҕи мусульмаан көмүүлэрэ бааллар. Барсуанбашево дэриэбинэҕэ 1724 сыллааҕы мэчиэт баар. Енгалышево дэриэбинэҕэ XX үйэ саҕаланыытыгар Манаев атыыһыт туттарбыт земскэй оскуолатын дьиэтэ баар.
- Урбанизация
Куораттыҥы усулуобуйаҕа олороллор Алҕас: кэтэһиллибэтэх оператор < % населения района.
- Олохтоохтор омугунан
Бүтүн Арассыыйатааҕы 2010 сыллааҕы биэрэпис көрдөрөрүнэн: татаардар — 55 %, нууччалар — 20,2 %, башкиирдар — 18,7 %, украинецтар — 2,5 %, мордва-эрзээннэр[2] — 1,5 %, лица других национальностей — 2,1 %[3].
Дьаһалтанан арахсыыта
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Чишма оройуонугар 104 нэһилиэнньэлээх пуун ол иһигэр биир куораттыҥы уонна 15 тыа сэлиэнньэтэ, баар[4]:
Халыып:Автонумерация
Халыып:Автонумерация
Экономиката
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]
Оройуон сүрүн дьарыга: тыа хаһаайыстыбатыгар сүөһү итиитэ уонна бурдук ыһыыта. Тыа хаһаайыстыбатын сирин иэнэ 130,6 тыһ. га, ол иһигэр бааһыналара — 101,5 тыһ. га, ходуһалара — 4,9 тыһ. га, мэччирэҥнэрэ — 23,9 тыһ. га. Саахардаах сүбүөкүлэ, подсолнечник, бурдук, бобтуҥулар. Ынах сүөһү уонна көтөр иитии сайдыбыттар. Бырамыысыланнас тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын таҥастааһыны уонна ньиэптэ хостуур бырамыысыланнаһы кытта ситимнээх.
- ↑ Кузеев Р. Г. Историческая этнография башкирского народа. Уфа, 1978. С. 237, 239
- ↑ Мордовское население в Башкортостане. ФЕДЕРАЛЬНОЕ ГОСУДАРСТВЕННОЕ БЮДЖЕТНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ НАУКИ ИНСТИТУТ ЭТНОЛОГИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЙ ИМ. Р. Г.КУЗЕЕВА УФИМСКОГО НАУЧНОГО ЦЕНТРА РОССИЙСКОЙ АКАДЕМИИ НАУК(нууч.)
- ↑ Итоги Всероссийской переписи населения по Республике Башкортостан (pdf). Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Башкортостан. Тургутулунна 5 Кулун тутар 2013. Төрүт сириттэн архыыптанна 9 Кулун тутар 2013.
- ↑ Закон Республики Башкортостан «Об изменениях в административно-территориальном устройстве Республики Башкортостан в связи с объединением отдельных сельсоветов и передачей населённых пунктов» (Принят Государственным Собранием — Курултаем Республики Башкортостан 18 ноября 2008 года)