Харыйа (ель сибирская)

Аан дойдуга биллэрин курдук эмтээх үүнээйи арааһа баар. Олортон биирдэстэринэн буолар, ханна баҕарар үүнэр – харыйа.

Харыйа (лат. Pícea spp.) — Саха Сирин тайҕатыгар тарҕаммыт мас ууһа. Сииктээх, хараҥа сирдэри сөбүлээн эбэтэр өрүстэр кытылларыгар үүнэр. Мутукчата төгүрүк сыл күөҕүнэн турар. 45 көрүҥнээх, уонунан ааҕыллар климатииптээх уонна араастаах. Саха сиригэр икки көрүҥэ тарҕанан үүнэр: Сибиир харыйата уонна Айаан харыйата.

Туһата

Эмкэ туттарга, бастатан туран, харыйа сэбирдэҕин (иннэтин) хомуйан хаһааналла. Иннэтин састаабыгар элбэх С битэмиин баара биллэр. Организмҥа бу тиийбэт буоллаҕына, сөтөлгө, ииктэтэргэ, үөһү таһаарарга, хабах ыарыытыгар туһаныллар. Хатырыгын тэҥ гына чүмэчи буоскатыгар уонна ынах арыытыгар булкуйан кутургуйаны уо.д.а. тирии бааһынан саба баайан эмтэниллэр.

Бэлэмнээһин ньымата

Күөмэй ыарыытыгар, ларингикка, 40 г харыйа туораҕын үлтүрүтэн баран, 200 мл ууга 30 мүнүүтэ оргутан, сойутан, үс хос маарыланан сиидэлээн, күҥҥэ хаста да сайҕанан эмтэниллэр. Куртах, оһоҕос бааһа суох буоллаҕына, 30 г харыйа иннэтин 1 л үүккэ 30 мүнүүтэ оргутан, сойутан, сиидэлээн, тыынар уорган тымныйыытыгар, С битэмиин тиийбэтигэр уонна үөһэ этиллибит ыарыыларга иһиллэр. Биир лиитэрэлээх бааҥкаҕа харыйа лабаатын ылан, үс лиитэрэлээх чаанньыкка кутан, сылаас, оргуйбут ууну кутан 15 мүнүүтэ оргутуллар. Манна кыра-кыратык чыычаах отун, моонньоҕон, биэ эмиийин сэбирдэҕин эбэн чэй курдук иһэ сырттахха, тымыр, сүрэх, бүөр үлэтэ тупсар, уопсай тургутуҥ бөҕөргүүр. Сынньана-сынньана 4 – 5 ый эмтэниэххэ сөп.

Харыйа көрүҥнэрэ

Ол курдук саамай биллэр араастарынан буолаллар - Ель сибирская, Ель обыкновенная, Черная ель, Карликовая ель, Красная ель.

Туһаммыт литература

Токумова Клара Петровна Төрөөбүт дойдубут эмтээх үүнээйилэрэ/ Клара Токумова, Петр Токумов;[худож. Н.Слепцов, А.Мандарова].—Дьокуускай: Бичик, 2008.1—28с. — ISBN 978-5-7696-2947-1