Хакастар уонна сахалар. (Бу ыстатыйа күрэскэ кыттар)

Хакастар уонна сахалар. (Бу ыстатыйа күрэскэ кыттар)

Кыратык устуоруйаттан суруллубуттан сырдатар буоллахха, билиҥҥи хакастар тыллара-культуралара сахаҕа олус чугаһын үөрэхтээхтэр бэлиэтииллэр. Ол курдук, сахалар төрүттэрэ курыканнар уонна хакастар өбүгэлэрэ кыргызтар IX үйэни быһа Байкал күөл чугаһыгар ыаллаһа олорбуттара устуоруйаттан биллэр. Ити кэм устата сэриилэһии-эйэлэһии, хардарыта уруурҕаһыы, эргиэн-урбаан да элбэҕэ буолуо. Кыргызтар олус сэрииһиттэрин төрүттэрбит былыр да бэлиэтии көрбүттэр эбит. Ол курдук билигин сахаларга баар «кыргыс», «кыргыһыы», «Кыргыдай» диэн нэһилиэк кыргыз диэн тылтан үөскээбит курдуктар.

Хакасияҕа Саха сирин туһунан иһиттилэр да «алмаас», тымныы кыһын, ыраах дойду туһунан саныы түһэллэр эбит. 2013 сыллаах “Кыым” хаһыакка “Айан” түһүмэххэ Хакасияҕа өрөспүүбүлүкэтээҕи национальнай түмэл-заповедник туһунан суруллубут. Биһиги Суорун Омоллооммут тэрийбит түмэллэрин курдук эмиэ аһаҕас халлаан анныгар турар комплекс эбит. Комплекс балай да киэҥ сиринэн тайаан сытар. Инньэ гынан сорох-сорох эспэнээтэ бэйэ-бэйэлэриттэн тэйиччи тураллар. Ол курдук үс сири көрүөххэ сөп. Бастакыта – хакаастар былыргы олохторун кэпсиир: ону көрдөрөр суртар, ураһалар бааллар. Хакаастар өбүгэлэрэ эмиэ биһиги төрүттэрбит курдук туос уонна хатырык ураһалаах буолаллар эбит. Тас көстүүтэ биһиэниттэн туох да уратыта суох . Үүт маас эбит. Иккис – Куртуйах таас билигин түмэл тиэргэнин иһигэр төгүрүк быһыылаах, сарайдаах таас (өстүөкүлэ) иһигэр турар. Олус бэркэ толкуйдаан оҥорбуттар. Аны туран сарайа уонна эркин түннүктэрэ итии күҥҥэ аһыллаллар. Онон дьон кыһын да, сайын да тохтоло суох кэлэн барар, оскуола оҕолоругар хакаас устуоруйатын, култууратын билиһиннэрэр уруоктары ыыталлар эбит.

Олохтоохтор Куртуйах тааһы олус ытыктыыллара көстөр. Бары «Улуг Хуртуях тас» дэһэллэр. Ол аата Улуу куртуйах таас диэн. Кинини өссө атыннык Ийэ Куртуйах диэн ааттыыллар. Ол курдук, хакаастар, бу таас оҕото суох дьахтарга оҕо кутун иҥэрэр диэн бигэтик итэҕэйэллэр. Син биир биһиги Айыыһыппыт тэҥэ буоллаҕа. Үһүс – Ах таас. Тылбааһа үрүҥ таас диэн. Ах таас – Күк (кюг) сыһыытыгар таас хайа анныгар суос-соҕотоҕун хоройон турар бэрт дьикти таас. Түмэл үлэһиттэрэ кэпсииллэринэн, бу таас хас эмэ тыһыынчанан сылларга дьон кэлэн үҥэн-сүктэн, сүгүрүйэн, сиэр-туом ыытан ааһар ытык сирэ буолбут эбит. Айанньыттар итинник түмэллэринэн экскурсиялаан хакаас омук сахаларга маарынныыр өрүттэрин туһунан бэрт элбэҕи, кэрэхсэбиллээҕи билэллэр.

Бу үйэ 2007 сылыгар саас “Читиген” диэн Хакасия өрөспүүбүлүкэтиттэн 26 артыыс састааптаах тыйаатыр Дьокуускайга ыалдьыттыы кэлэ сылдьыбыт. Хакастар бу тыйаатырдара 1988 сыллаахха тэриллибит. Онтон ыла бу уус-уран кэлэктиип Арассыыйа араас муннуктарыгар, аан дойду элбэх судаарыстыбатыгар ыалдьыттаан, хакас култууратын-ускуустубатын билиһиннэрэр. Тыйаатыр састаабыгар «Аран Чула», «Айланыс» диэн фольклор ансаамбыллара бааллар.

Көрөөччүлэр артыыстар испэктээктэрин тыыннаах муусука доҕуһуолунан, төрөөбүт тылларын, култуураларын өрө тутар сыаллаах оонньуулларын сэргээбиттэр. Ол гынан баран, төһө да уруулуу аймах омукпут буолбутун иһин, сахалартан олох ыраах атын дьон кэлэн барбыттарын туһунан ааптар Иван Гаврильев «Улуу омук үлтүркэйэ - хакастар» диэн ыстатыйатыгар сиһилии суруйар. Ааптар хакастары тыллыын-өстүүн, дьүһүннүүн-бодолуун атыннара көстөр диир.

Биһиэхэ холоотоххо, билигин Хакасияҕа үлэлиир Топанов аатынан Хакас национальнай тыйаатырын репертуара 70-80 бырыһыана нууччалыы тылынан барара эмиэ тыллара, култууралара сайдарыгар омсолоох буолара чуолкай.

Хакастартан Александр Котожеков-Чепрай сахалар тустарынан: «Урут сахалар тустарынан биһиэхэ «сэмэй, кэнэн, көмүскэлэ суох, аһаҕас дууһалаах дьон» диэн өйдөбүл баара. Оттон кэлиҥҥи сылларга, «сахалар култуура-ускуустуба, бэйэни билинии, общественнай өй-санаа өттүнэн Сибииргэ инники күөҥҥэ сылдьар норуот» дии саныыбыт» - диэн билиниитэ билиҥҥи сайдыыбыт, Сахабыт сирин туһунан уопсай өйдөбүл хас да бүк үрдээбитин бэйэбит да билинэбит.

Ааптар Хабырыыл кыыһа.

Туһаныллыбыт литература:

1. Иван Гаврильев. Улуу омук үлтүркэйэ – хакастар. Кыым. 2007.

2. А.Капрынов. Куртуйах таас уонна ах таас. Кыым. 2013. Атырдьах ыйа.