Уһуннук эдэр буолар туһугар

Киһи барыта биирдэ бэриллэр олоҕун уһуннук, туһалаахтык, дьоллоохтук олоруон баҕарар. «Акаары киһиэхэ кырдьыы - ыар баттык, ньүдьү-балайга – кыһын, онтон наука киһитигэр – кыһыл көмүс күһүн».- диэн Вольтер олох туһунан этиитэ биллэр. Бу этии тус-туспа өйдөөх-санаалаах дьон олоххо хайдах сыһыаннаһалларын чуолкайдаан биэрэр.

Библияҕа суруллубут үһүйээннэр этэллэринэн, «таҥара маҥнай айбыт дьонноро» бэрт уһун үйэлэээхтэрэ. Холобур, Адам 930 сыл, Енох -905, Ной-950 сыл олорбуттара дэнэр. Итилэри киһи итэҕэйиэн табыллыбат. Наука чахчылара итинник этиилэр оруннара суоҕун дакаастыыллар. Палеоантропологар көрдөрүүлэринэн, былыргы дьоннор олохторун уһуна бэрт кыра - ортотунан 18-20 сылга эрэ тэҥнэһэрэ. (1,68).

Былыргы Римҥэ киһи олоҕун ортоку уһуна 25 сыл эбит. Ол иһин оччолорго сенсация буолбут түбэлтэ үйэтитиллибитэ биллэр. Ю.Цезарь сенатор П.Румлей 100 сааһын туолбут үөрүүтүгэр сылдьан, дьиктиргээн ыйыппыт: «Хайдах ньыманан маннык уһулуччулаах уһун үйэни ситистиҥ?» Онуоха Румлей хоруйдаабыт: «Эппин-хааммын уонна дууһам күүһүн өйөөрүбүн аспар мүөтү элбэхтик туттарым».

Аан дойдуга уһуннук олорбуттартан Англияҕа Т.Парр - 152, Норвегияҕа И.Сурингтон - 160, Венгрияҕа П.Зортай - 185, Ираҥҥа С.А.Мусави - 191, Азербайджаҥҥа Ш.Муслимов - 168 сыл олорбуттара биллэр.

Былыр-былыргыттан киһи аймах уһун үйэлэнэр туһугар «эдэргэ түһэр эликсири» көрдөөһүнэ, ол иһигэр сахалар «өлбөт мэҥэ уутун» булар туһугар ыра санаалара үһүйээннэргэ, номохторго кубулуйаллара, олоҥхоҕо хоһуйуллара.

Олох уһунун кээмэйэ олус халбаҥ. Биһиги төһө да өлбөккө, өр олорорбут туһугар ыра санаалары үөскэппиппит иһин, «Олоруохтаахпыт, ол аата өлүөхтээхпит» диэн биология сүрүн сокуонун Ф.Энгельс быһаарбыта. Букатын өлбөт буолуу төһө да кыаттарбатаҕын иһин киһи уһуннук олоруута олоххо кыаллар кыахтаах.

Киһи бэйэтин олоҕун сатаан көрүнэн, олоҕун сиэрин, бэйэтин быһыытын-майгытын, үлэтин, сынньалаҥын, иһэрин-аһыырын сөптөөхтүк кэмнээн, режимнээн олорор уонна гиподинамияттан харыстанарга физическэй култууранан, үлэнэн дьарыктаннаҕына, син уһуннук олоруон сөп.

Үгүс учуонайдар этэллэринэн, киһи ыалдьыбакка эрэ аҥардас кырдьыыттан өлбөт. Кырдьыбыт дьоннор өлөллөрө син-биир ханнык эрэ ыарыыттан төрүттээх буолар. 85-тэн 100-кэ диэри саастаах дьон сүүһүнэн ахсааннаах ыарыылартан үксүгэр баара эрэ аҕыс ыарыыттан бысталлар, ол иһигэр бастатан тымыр-сүрэх, тыынар органнар уонна искэн ыарыыларыттан өлөллөр. Америка ученайа, Нобелевскай бириэмийэ икки төгүллээх лауреата Л.Поллинг «Витамин С уонна доруобуйа» диэн кинигэтигэр аскорбиновай кислота улахан дозата дьаҥтан-дьаһахтан көмүскүүр абыраллаах суолталааҕын ыйбыта.

Поллинг грипптэн харыстаныыга сүбэлиир дозата күннэтэ 3,0- 10,0 г биһиги специалистарбыт этэллэринэн булгуччута суох. 1,0 г үс-биэс күн устата эбэтэр 0,5 г уон хонук устата сэрэтэр көмөнү үчүгэйдик оҥорор. Хотугу сир олохтоохторугар С витамиҥҥа күннээҕи наадыйыы ордук үрдүк - 70-120 мг буолуохтаах.

Геронтолог В.В.Фроланис кырдьыы ыган кэлиитигэр икки утарыта дьайыылаах процестар баралларын араарар. Маҥнайгытыгар - уларыйа турар тас эйгэҕэ үөрэнии-убаныы кыахтара аччыыллар, ис кистэлэҥ күүстэри туһаныы, бэйэни салайыныы, эттиктэр атастаһыылара уонна организм функциональнай таһымнара намтыыллар. Иккиһигэр - адаптацияланыы механизмнарын түмэ тардыы, кырдьыы маҥнайгы процестарын тохтотор дьаһаллары ылыныы, ити процесстары сайыннарыы күүһүрэр. Итинник соругу «эдэргэ түһэрэр эликсири» булууга геронтологтар туруорунан үлэлииллэр.

Улахан Биологическай Чаһы тохтууруттан, сүтэриллиититтэн айылҕаҕа киһи өлүүтэ тутулуктаах. Бу чаһы механизмнара мэйии түгэҕин киинигэр - гипоталамуска сыталлар. Бары гормоннар, нейромедиатордар, нейропептидтэр синтезтэнэр уонна вегетативнай нервнэй система мэйии хаҕын аннынааҕы органнара киниэхэ киирсэллэр. Манна киһи этин температуратын, араас эттиктэр атастаһыыларын - уу, туус, сыа, углевод уларыйыыларын сааһылыыр, регулируйдуур ядролар бааллар. Манна тастан уонна истэн мунньуллар информациялар сүрэх-тымыр уонна эндокриннай быччархайдар үлэлэрин кытта силбэһиилэрэ олохтонор. Ону сэргэ манна араас эмискэ күүдэпчилэнэн тахсар эмоциональнай реакциялар үөскүүллэр - улахан үөрүүгэ, биһирэлгэ, дуоһуйууга эбэтэр төттөрүтүн - хомойууга, кутталга, кыһыйыыга-абарыыга о.д.а. Гипоталамус киин нервнэй система суолталаах уонна тутаах чааһынан буолар.

Гипоталамус чугастааҕы ыалынан, кини үмүрүгэр ыйана сылдьар гипофиз - хааҥҥа быһаччы таһаарыллар гормоннаах эбэтэр эндокриннай быччархайдар баһылыктара буолар. Кини таһаарар гормона АКТГ, адре-нокортикотропнай гормон, үөһэ ахтыллыбытын курдук кини бэйэтин аналлаах функциятын тас өттүнэн улахан суолталаах нейропептидтары үөскэтэр төрүт холбоһукка киирсэр.

Киһи организмын эрдэ кырдьыыттан харыстыыр суолталаах витаминынан Е эбэтэр альфа-токоферол ааҕыллар. Бу витамины кыра лабораторнай харамайдарга биэрдэххэ, кинилэр олохторун уһуна 30 бырыһыан эбиллэр. Е витамин тиийбэт түбэлтэтигэр эрдэ кырдьыы бэлиэлэрэ үөскүүллэр.

Кэнники кэмҥэ геронтологтар болҕомтолорун иммунология тардар буолла. Иммуннай эттиктэр сүрүннээн ыарыылары көбүтэр вирустары, бактериялары, түүнүктэри о.д.а. кытта охсуһууга, эти-хааны итилэр алдьатыылаах дьайыыларыттан харыстыырга аналлаахтар.

«Өлбөт мэҥэ уутун» көрдөөччүлэр лаборатория усулуобуйатыгар харамайдар олохторун уһатыыга булбут ньымаларынан аһылыгы ахсаанын аҕыйатан туран, хаачыстыбатын тупсарыы буолар. Ол аата – аһатар астара «биологическай сыанабыла максимальнай, калорийнаһа минимальнай» буоларын тутуһуу. Ити принцибинэн аһатыллыбыт кыыллар олохторун уһуна 40 бырыһыаҥҥа диэри эбиллэр.

Аһыырга-сииргэ наһаа үлүмнэһии табыллыбат, ырыахтарын баҕарааччылар диетаҕа олус түһүнүүлэрэ эмиэ сатаммат. Этиллэрин курдук, хайа да өттүгэр наһаалааһын, аһара барыы көмөлөспөт. (1,68-72).

П.Брэгг этэринэн киһи үйэтин уһуна 120 сылга холкутук тиийиэхтээх. Ону баара киһи бэйэтэ, олоҕун сатаан олорбокко, ууну, аһылыгы табан аһаабакка кылгатар. Эти-сиини бөҕөргөтүү, эрчийии киһи өйө-санаата олус бөҕө, тулуура, өсөһө эбилиннэҕинэ эрэ ситиһиллэр кыахтаах.

Өй-санаа аҥардастыы бэйэтэ эрэ олоҕу кыайан олорбот. Сахалар этэллэринэн Орто дойдуга, ол аата сиргэ, киһи эттээх-сииннээх эрэ буоллаҕына, олоҕу олорор. Киһи үйэтин тухары, хас күн аайы тулуурдаахтык этин-сиинин өйүн-санаатын күүһүнэн эрчийдэҕинэ эрэ табыллар. Эт-сиин уонна өй-санаа биир сыалга, олохторун уһатыыга турунан туран дьарыктаннахтарына, эрчилиннэхтэринэ уһун үйэлэниини көмөлөөн эрэ ситиһиэхтэрин сөп.

Киһи олоҕун сүрүн сыалынан өйүн-санаатын сайыннаран, тулуурун бөҕөргөтөн, ол күүһүнэн туһанан этин-сиинин утумнаахтык эрчийэн уһун үйэни ситиһиитэ буолар. (2,73).

Туһаныллыбыт литература

1. Н.А.Агаджанян, П.А.Петров. Биһиги эппит-хааммыт сорох кистэ¬лэҥ күүстэрин туһунан. - Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1984. - 80 с.

2. Каженкин И.И. Аһылык уратылара. - Дьокуускай: РИМЦ, 2007. - 84 с.