Уэльс тыла

Уэльс эбэтэр кимр тыла (нууччалыы үгэскэ валлийскай диэнинэн биллэр, бэйэлэрэ Cymraeg (саҥарыллыыта: [kəmˈrɑːɨɡ]) эбэтэр y Gymraeg (саҥарыллыыта: [ə ɡəmˈrɑːɨɡ]) дииллэр — Аангылыйаҕа үөскээбит, бритт тылын кельт бөлөҕөр киирсэр омук тыла. Бу тыл Британия арҕаа өттүгэр Уэльска (уэльстыы Cymru) тарҕаммыт, ону тэҥэ Аргентинаҕа Патагония регионугар Чубут диэн көспүт кимрдар олохсуйбут холуонньаларыгар туттуллар.

Уэльс тылын Уэльс графстволарыгар билии бырыһыана

Тыл туруга

2011 сыллааҕы биэрэпис көрдөрөрүнэн, 583 000 киһи, ол эбэтэр Уэльс нэһилиэнньэтин 20% валл тылынан саҕарар (2001с. тэҥнээтэххэ 20,8%); онуоха биэрэпис көрдөрөрүнэн Уэльс олохтоохторо 25 %-на тас дойдуга  төрөөбүтүн туоһулуур. Великобритания атын чаастарыгар Уэльс тылынан саҥарар дьон ахсаана чопчу биллибэт, ол эрээри кинилэр ахсааннара Аангылыйа уонна Уэльс кыраныыссатын аттыгар тарҕаммыт. Валл тылынан ыытыллар «S4K» телеканал сыаналыырынан, 1993 сыллаахха Аангылыйаҕа 133 000 кэриҥэ киһи олороро, олортон үс гыммыт биирэ ордук Улахан Лондон оройуонугар түмүллүбүтэ. Ону таһынан валл тыллаах Канадаҕа олорор дьон (3160 Ethenogue  бэриллиитинэн) уонна АХШ (2 655).

Валл тыллаах дьон ортолоругар английскайдыы билбэт дьон аҕыйах (Чубуут хочотун норуоттарын аахпакка туран, кинилэр иккис тыллара испания тыла).Ол да буоллар, олус элбэх киһи валл тылын аангылыйа тылыттан ордороллор. Саҥарааччы тылын талыыта барамайын уобалаһыттан эмиэ уларыйыан сөп (лингвистикаҕа биллэр «код-свитчинг», эбэтэр коду уларытыы). Үгүстүк кодтары булкуйуу (оннук, үгүстүк аангылыйа тылларга киирэр).

Сүрүн тыл быһыытынан валл тыла тыа сирин ордук арҕаа уонна хоту өттүгэр киэҥник тарҕаммыт — бастатан туран, Гуинетаҕа, Денбишираҕа, Айл-оф-Англисига, Кармартенширгэ, Хотугу Пермбрукширэҕэ, Кередиоҥҥа уонна арҕааҥҥы Гломаргааҥҥа, ол гынан баран, валл тылынан үчүгэйдик саҥарар дьону Уэльскэ ханна баҕар көрсүөххэ сөп. Онуоха соҕуруу улахан куораттарга туттуллубат (Ньюпорт, Бриджд; Суонсига ааҕыллыбат). Валл тыла тыыннаах хаалар; күннээҕи олоххр элбэх тыһыынча киһи туһанар уонна Уэльс холуонньатыгар барытыгар баар.Уэльс тылын аактата (1993)уонна Уэльс бырабыыталыстыба аактата (1998)уэльс уонна аангылыйа тыллара тэҥнэрин сабаҕалыыллар. Уопсастыба органара валл тылын бырагыраамматын оҥоруохтаахтар уонна олоххо киллэриэхтээхтэр.Онон Уэльсэ олохтоох сэбиэтэ уонна Национальнай ассамблеята валл тылын официальнай быһыытынан туһаналлар, официальнай бэчээт матырыйаалларын уонна араас иһитиннэриилэри таһаараллар, оттон Уельсэҕэ суол бэлиэлэрэ аангылыйа, ваалл тылынан иккиэннэринэн барыахтаахтар, сир аата эмиэ икки тылынан суруллуохтаах.

Великобритания Бырабыытылыстыбата регионнар хартияларын уонна тылларын-өстөрүн аангылыйа тылыгар сыһыанынан Европа хартиятын кытта түһэрсиллибит дуогабары былаас үрдүкү органынан бигэргэппитэ.

Валл тыла киэҥ көрөөччүнү 1982 с. сэтинньигэ канал «S4К» баар буолуоҕуттан булуммута(«Sianel Pedwar Cymru», «4- с канал, Уэльс»), прайм-таймҥа валл тылынан иһитиннэрээччи эрэ баар.

1981 с. Великобритания гражданствотын туһунан сокуоҥҥа сөп түбэһиннэрэн, валл тылын аангылыйа эбэтэр шотландия тылларын кытта тэҥинэн, тылы натурализациялыырга сөптөөх усулуобуйа буолар.

Түөлбэ тыла

Ханнык баҕарар төрүт тыл курдук, валл тылыгар эмиэ түөлбэ тыллара бааллар. Түөлбэ тыла кэпсэтиигэ кыратык, сурукка олус күүскэ биллэр. Судургутук классификацияҕа араардахха Уэльс: Хотугу уонна Соҕуруу түөлбэҕэ үллэрэрии буолар. Тылын уратылара тылдьыты ылаллар, саҥарыыны уонна грамматиканы тутуһаллар, дьиҥэр, уратыта адьас кыра. Дьиҥэр, билиҥҥи кэпсэтии уонна валл тылын диалектара соччо биллибэт, онтон кэпсэтии уонна литературнай тыл икки ардыларыгар тэҥнээтэххэ, кырата суох.

Литэрэтиирэ тылын характеристикатын кэпсэтии тылын кытта тэҥээн көрдөххө, араас кэмнэри кытта туохтуур формаларын туһаныы көстөр эбит (ол курдук, литературнай имперфект билиҥҥи тылыгар кондициалис суолталаах), солбуйар ааты туттууту аччатыы (тоҕо диэтэххэ, тэрдиллэр информация үксүн формата уларыйа туохтуурдары уонна предметтэри солбуйар) уонна ордук английскайдыы киирии тыллары дьин валл тылыган солбуйуу.

Устуоруйата

Валл тылын устуоруйата 14-тэн тахса үйэлэргэ суруллар, лингвистэринэн архаическай (VII үйэ ортотуттан XII үйэ ортотугар диэри), былыргыуэльс VIII үйэ ортотуттан XII үйэ саҕатыгар диэри), ортоуэльс (XII үйэ саҕаланыаҕыттан XIV үйэ бүтүөр диэри) уонна билиҥҥи валийскай тыл үс подпериодка арахсар: ранневаллийскай (XV үйэ саҕаланыаҕыттан XVI үйэ аҥаарыгар дылы) уонна билиҥҥи валл тыла (XVI үйэ бүтүүтүттэн).

Британия сиригэр-уотугар булуллубут Британия тылларын бастакы пааматынньыктара III үйэҕэ сыһыаннаахтар — ол аата Баататтан Рим суруктара, сүнньүнэн Британия тыллара буолаллар.

Биһиэхэ дылы тиийбит эрдэтээҥҥи источниктар идентификацияланар кыахтаахтар: валлар киэннэрэ, арааһа, VI үйэҕэ холоотоххо, ол кэмнээҕи сорох учуонайдар (холобур, дьон Т. Кук) хойутуу Бритт дыла дии саныыллар.

Онтон кэлэр кэм улахан суолталаах, древневаллийский диэн ( IX үйэттэн XI үйэҕэ диэри); бу Үтүө Хивел диэн хоруол сокуонун тыла этэ, ону тэҥэ Уэльс поэзиятын уонна илиҥҥи Шотландия тыла. Англосаксонскай колонизация кельтэрин нэһилиэнньэтэ хотугу Аангылыйаттан Уэльскэ быстыбыта, корн тылынан саҥарар соҕуруулуу-арҕаа кельтэрин тыла ыһыллан барбыта.

Средневаллийский (эбэтэр Cymraeg Canol) — XII-XIV үйэтээҕи,бу кэмтэн элбэх устуоруйа, кэпсээн хаалбыта. Бу тыл өбүгэлэрбит суруктарыгар барыларыгар кэриэтэ былыргы да буоллар, устуоруйалара быдан былыргы. Билиҥҥи Саха тыла төһө да үгүс сырата-сылбата, аныгы омук тылын баһылааччытыгар бэккэ өйдөнөр.

Аныгы валл тылын устуоруйата икки кэрдиискэ тыырыллыан сөп. Бастакы кэрдиис кэм, эрдэтээҕи валл тыла XIV үйэттэн саҕаланан XVI үйэ бүтүүтүгэр дылы. Бу бэйиэттэр тыллара, чуолаан, Давида ап Гвилим киэнэ. Хойукку нововаллийскай кэм 1588с. Уильям Морган таҥара кинигэтин тылбааһа тахсыытыттан саҕаланар.

Валл тыла ХІХ үйэҕэ сайдыытыгар бастакы толору валл тылдьытын таһаарыытын кытта салгыы стимул ылбыта.

Эрдэтээҕи  валл лексикографтарын үлэлэрэ, холобур, Дэниэл Силван Эванс, тылы ордук чуолкайдык докумуон тыла оҥорбута, аныгы тылдьыты, холобур, Geiriadur Prifysgol Cymru («Уэльс Университетын Тылдьыта»), ити тылдьыты быһаччы салҕааһыннарынан буолар.

Уэльс тыла үөрэххэ

Уэльс тыла үөрэхтээһиҥҥэ киэҥник туһаныллар, үгүс аангылыйа университеттара, бастатан туран, Бангор университета уонна Аберистит университета.

Национальнай оскуола бырагараамматынан (National Curriculum), Уэльска оскуола оҕолоро 16 саастарыгар дылы валл тылын үөрэтэллэр. Уэльс тылын Сэбиэтин дааннайынан, оҕо ахсааныттан чэппиэрэ үксэ валл тыллаах оскуолаларга үөрэнэллэр. Уоннааҕылар аангылыйа тылынан үөрэтиллэр валл тылын оскуолаларга иккис тыл быһыытынан үөрэтэллэр.

Сигэлэр

Уопсай иһитиннэрии:

• Welsh language statistics(ааҥл.). Welsh Assembly Goverment. — Общая статистика по валлийскому языку. Тургутулунна 23 Алтынньы 2009. Төрүт сириттэн архыыптанна 11 Атырдьах ыйын 2011.
• History and Status of the Welsh Language(ааҥл.). Oxford University Computing Laboratory (Халыып:TranslateDate/en). — Обзор истории и текущего статуса валлийского языка. Тургутулунна 23 Алтынньы 2009. Төрүт сириттэн архыыптанна 11 Атырдьах ыйын 2011.
• The Centre for Advanced Welsh and Celtic Studies(ааҥл.). The University of Wales. — Центр углублённого изучения валлийского языка и кельтологии Университета Уэльса. Тургутулунна 23 Алтынньы 2009. Төрүт сириттэн архыыптанна 11 Атырдьах ыйын 2011.
• «Маленький горшок»(нууч.). Cymraeg.ru. — Сайт о валлийском языке.. Тургутулунна 23 Алтынньы 2009. Төрүт сириттэн архыыптанна 11 Атырдьах ыйын 2011.

Тылдьыттар

• Welsh-English / English-Welsh On-line Dictionary(ааҥл.). University of Wales, Lampeter. — Валлийско-английский и англо-валлийский словарь. Тургутулунна 23 Алтынньы 2009. Төрүт сириттэн архыыптанна 11 Атырдьах ыйын 2011.
• Geiriadur Prifysgol Cymru(ааҥл.). The University of Wales Centre for Advanced Welsh and Celtic Studies. — Словарь валлийского языка Университета Уэльса, исторический словарь валлийского (с готовящимся Вторым изданием; первое издание можно скачать на сайте). Тургутулунна 23 Алтынньы 2009. Төрүт сириттэн архыыптанна 11 Атырдьах ыйын 2011.