Уол оҕону иитии уратылара

Уол оҕону иитии уратылара диэн үтүктэн, батыһан үөрэнэр эр киһитэ баар буоларын эрэйэр.

Оҕону иитии диэн кыра эрдэҕинэ ийэ кутун иитии буолар. Сахалар кут-сүр үөрэхтэрин туһаннахха оҕону иитиигэ ордук улахан оруолу биэрии эрэйиллэр.

Оҕо үөскээн, төрөөн улаатарыгар уонна кинини өй-санаа өттүнэн иитиигэ аҕа оруола соччо наадата суох буоларын «сайдыылаах социализм» кэмигэр салайан олорбут былаас оҥорбута. Ол кэмҥэ былаас үөhээттэн алларааҥҥа диэри аҥардастыы дьаhайыы, дьарыйыы сокуонун кытаанахтык туhанан салайбыта. Итинник былаас салайар кэмигэр киhи эппитинэн сылдьар, тугу да утары эппэт, былааhы былдьаспат, мөлтөhүөрү үрдүнэн эрэ таhымнаах өйдөөх, татым санаалаах дьон ордук сыаналанар буолбуттара.

Сэбиэскэй былааска ордук сөп түбэhимтиэлэринэн дьахталлар үгүстэрэ эбиттэр. Дьахталлар айылҕаттан сымнаҕастара, дьарыйар тылы истимтиэлэрэ, ыараханы ордук тулуйумтуолара уонна сөбүлээтэхтэринэ эр дьоннооҕор санаалара дөбөҥнүк уларыйбата дьаhайар былаас ураты көрдөбүллэригэр ордук сөп түбэспиттэрэ. Кинилэргэ араас элбэх чэпчэтиилэри оҥорбуттара, эрдэлээн пиэнсийэҕэ таһаараллара. Эр дьон дьаhайар тылы соччо истимтиэлэрэ суоҕа, саҥаны, биллибэти билиигэ-көрүүгэ дьулуурдара уонна ханнык баҕарар дьыалаҕа бэйэлэрэ туспа толкуйдаахтара кинилэри сыыйа-баайа туоратыыга тириэрдибитэ. Кэнники бириэмэҕэ итилэргэ эбии: «Эр дьон үгүстэрэ арыгыhыттар, кинилэртэн туох даҕаны кэскиллээх дьыала эрэйиллибэт буолла»,- диэн улахан салайааччыларга тиийэ билинниилэрэ эр дьону өссө мөлтөттө. Эр дьон үксүлэрэ арыгыга ылларыылара кинилэр бу «социализм» олоҕор интэриэстэрин сүтэриилэриттэн уонна үгүс баҕа санааларын кыайан толорботторуттан саҕаламмыта уонна эбиллэн испитэ..

Социализм баhылаабыт дойдуларыгар чааhынай бас билиини суох оҥорон уопсай бас билиигэ кубулутуу, эр дьонтон дьиэ кэргэн иhигэр салайар былааhы былдьаан ылыыга тириэрдибитэ. Урукку былааска чааhынай бас билии туругурарын, байыы-тайыы эбиллэн иhэрин туhугар, сайдыыны-үүнүүнү ситиhээри эр дьон чулуулара кыахтара баарынан үлэлииллэрэ. Чааhынай бас билии үлэтигэр дьахталлардааҕар ордук далааһыннаахтык, дьаһалталаахтык үлэлииллэриттэн, ол кэмҥэ эр дьон баhылыыр оруолу ылаллара. Чааhынай бас билиини эhии эр дьонтон таhаарыылаахтык үлэлиир миэстэлэрин былдьаан кинилэри букатыннаахтык мөлтөппүтэ. Эр дьон үлэлиир миэстэлэрин былдьатаннар, дьиэ кэргэн иhигэр салайар былааcтан дьахталларга үтүрүттэрэн барбыттара.

Эр киһи оруолун мөлтөтүү аҥардас дьахталларга оҕо иитиитигэр аналлаах араас суол социальнай көмөлөрү оҥорууттан ордук күүhүрбүтэ. Дьахталларга оҥоруллар көмө эр дьону оҕо иитиитигэр көмөлөһөртөн букатыннаахтык босхолообута уонна моральнай өттүнэн тугу даҕаны эппиэттээбэт оҥорбута. Быстахтык санаатахха маннык материальнай көмө биирдиилээн сыыhа туттуммут дьахталларга бары өттүнэн туhалаах, ону тэҥэ, өссө арыгыhыт буолбут эр дьон батталларыттан босхолоноллоругар көмөлөhөр курдук аналлаах. Төhө эмэ бириэмэ ааспытын кэнниттэн, маассабай бэчээттэн билбиппит, социальнай көмө кэргэнэ суох дьахталлар элбэхтик оҕолоноллоругар көмөлөстө. Кэнники кэмҥэ аҥардас дьахталлар оҕолоноллоро өссө элбээн иhэр.

Урукку «сайдыылаах социализм» кэмигэр аҥардас дьахталлар оҕолонон оҕолорун бэйэлэрэ кыайалларынан көрөн-истэн уонна государство аhара улаханнык көмөлөhөрүттэн син улаатыннараллара. Оччолорго оҕолору кыра эрдэхтэриттэн детсадтарга, оскуолаларга, онтон салгыы араас үөрэхтэргэ государство бэйэтин харчытыгар босхо үөрэттэрэрэ. Аhыыр ас уонна таҥнар таҥас сыаналара чэпчэкилэриттэн оҕолору улаатыннарарга туох да атын мэhэй суоҕа. Билигин ырыынак кэмэ кэлэн, туох көмө оҥоруллара барыта сыанаҕа турар буолбутугар босхо көмө оҥоруллара аҕыйаан иhэр. Маннык уустук кэмҥэ аҥардас ийэлэргэ: «Оҕо иитиитигэр», -диэн ааттаах көмөнү быстыбыт дьадаҥы диэн ааттыыр государствобыт билигин даҕаны оҥоро сатыыр.

Бу көмө оҥоруллуута аҥардас ийэлэргэ материальнай өттүнэн баhаамнык көмөлөhөрүн таhынан эдэр ийэлэри аны моральнай өттүнэн эмиэ буруйтан-сэмэттэн босхолоон, билиҥҥи кэмҥэ аҕата суох оҕолор аhара элбээhиннэрин көҕүлээтэ. Маннык быhыылар саха дьоно уhун үйэлэр тухары мунньуммут олохторун сиэригэр сөп түбэспэттэр. Былыр-былыргыттан сахаларга аҥардас ийэлэр ииппит оҕолоро: «Тулаайах оҕо», онтон аҕата ханна эрэ сылдьар буоллаҕына «Тыыннаах тулаайаҕа» диэн ааттанар уонна сиэр-майгы өттүнэн хайаан даҕаны эбиискэ көрүүгэ-истиигэ наадыйара бэлиэтэнэр.

Аҥардас ийэлэр улаатыннарбыт уол оҕолорун үксүлэрин өй-санаа өттүнэн иитиилэрэ аҥардас дьахтар эрэ өттүттэн буолан кэлтэйдии баран хаалара аhара хомолтолоох. Статистика даннайдара бигэргэтэллэринэн араас буруйу оҥорооччулар үгүс өттүлэрэ аҥардас ийэлэр ииппит мааны, атаахтаппыт оҕолоро буолаллар. Аҕата суох иитиллибит эбэтэр аhара арыгылаан оҕону үөрэтэр дьоҕурдарын сүтэрбит аҕалаах оҕолор улаатан истэхтэринэ төрөппүттэрин кыахтарын уонна бэйэлэрин көрдөбүллэрин кыайан учуоттаабат, тэҥнээн биэрбэт буола үөрэнэллэр. Бэйэлэрин оҕолорун улахан баҕа санааларын хайдах гынан толороллорун үгүс ийэлэр бэйэлэрэ билбэттэриттэн, оҕолорун тохтотунар буолууга кыайан үөрэппэккэ хаалар эбиттэр. Онуоха эбии аҥардас ийэлэр эрэ үөрэтэллэриттэн оҕолоро тугу эмэни саҥаны толкуйдаан эбэтэр оҥорон таhаарар өттүгэр өйдөрө-санаалара сайдыбакка, аҥардас баарга эрэ, ийэлэрин бэлэмэр олорорго уонна баары көҥүл туhанарга үөрэнэн хаалаллар.

Дьиэ кэргэҥҥэ ким ордук салайар оруоллааҕа оҕоҕо кыра эрдэҕиттэн биллэр. Манна ийэ хото тутан баhылаатаҕына, эр киһи кэргэнин улахан оҕотугар кубулуйар, онтон оҕолоро аҕата суох оҕо курдук иитиилээх буола улаатар.

Маннык өйдөөх-санаалаах үгүс эр дьон баар буолбуттара билигин ырыынакка киирэр кэмҥэ дьэ биллэн таҕыста. Ордук бу быhыы улаатан иhэр уолаттар армияҕа кыайан сулууспалаабаттарыттан уонна коллективка кыттыhан дьону кытта уопсай тылы табан булбаттарыттан чуолкайдык көстөр. Бу курдук иитиилээх үгүс эдэр уолаттар улаатан иhэннэр төрөппүттэрин кытта эбэтэр коллективы кытта атааннаhыылара улаатар, уопсай тылы булуулара улаханнык уустугурар. Кыра эрдэхтэриттэн атаахтыы, куруук көрдүү уонна тугу көрдөөбүттэрин төрөппүттэринэн буллаттара үөрэммит оҕолор улаатан иhэн көрдөбүллэрэ өссө үрдээбитин, бу ыарахан ырыынак кэмигэр үгүс төрөппүт кыайан уйумматыттан маннык атааннаhыы өссө улаатта. Билигин улаатан иhэр оҕолор аанньа үлэлээбэттэрэ уонна өйдөрө-санаалара мөлтөөhүнэ, бэйэлэрин кыайан туттуммат буолуулара, үгүстүк арыгыга ылларыылара кыра эрдэхтэринэ иитии үлэтэ мөлтөөһүнүнэн эбэтэр атын хайысхалаахтык, аҥардас дьахталлар эрэ өттүлэриттэн ыытыллыбытынан быhаарыллар.

Төрөппүттэр уонна улаатан иhэр оҕолор биир тылы булбакка атааннаhыыларын түмүгэр уолҕамчы майгылаах эдэрдэр арыгыны элбэхтик иhэн быстах суолга сыыhа туттараннар хаайыыга түбэhэллэрэ үксүүр, өссө өйдөрүн-санааларын уоскутар сылтаҕынан туhананнар арыгыны тохтообокко иhэннэр, аны арыгыhыт буолуулара элбээтэ.

Оҕолору кыра эрдэхтэриттэн кыайар үлэлэриттэн саҕалаан үлэлэтэ үөрэппэтэххэ улаатан баран үлэлии үөрэнэллэрэ ураты уустук уонна үксүгэр соччо кыаттарбат суол быhыылаах. Манна холобур аҕалан быhаарыахпыт: Индияҕа кыра эрдэхтэринэ икки оҕону бөрө булан улаатыннарбыт түбэлтэтэ баар. Бу оҕолор кэнники дьон булбуттарын кэнниттэн кыайан үчүгэйдик саҥара уонна көнөтүк туттан хаама да үөрэммэтэхтэр. Бу быhаарыылары түмүктээтэххэ киhи сайдыыта биир эрэ үйэлээх эбит. Оҕону кыра эрдэҕинэ, ийэ кута иитиллэр кэмигэр хайдах үөрэтэн кэбиhиллэр даҕаны, улаатан баран оннук өйө-санаата улаханнык уларыйыа суохтааҕа быһаарыллар.

Оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ ийэ уонна аҕа оруоллара букатын тус-туhунаннар, онтон улаатан иhэр оҕо бэйэтин өйдөбүлүнэн ыллахха, өссө улаханнык утарыта турар курдуктар. Бу этиини: «Хайдах манныгый?»- диэн быhаарарга ийэ уонна аҕа оҕоҕо сыhыаннарын ырытан көрүллэр. Оҕо иитиитигэр ийэ ылар оруола маннык буолар:

- Олох кыра эрдэҕиттэн оҕону олус кыhанан-мүhэнэн көрүү-харайыы уонна араас суол битэмииннээх үчүгэй аhылыгы булан-талан тото-хана аhатыы-сиэтии, ону тэҥэ куруук оҕо бэйэтин курдук улаатан иhэр үгүс-араас көрдөбүллэрин барытын толоро сатааhын бүтүннүүтэ ийэҕэ сүктэриллэр. Кэнники кэмҥэ кыра оҕолор доруобуйалара ордук мөлтөөн иhиилэриттэн кинилэри көрүү-истии, эмтээһин элбэх үлэни уонна бириэмэни эрэйэллэр, онуоха эбии өссө соҕотох оҕо ыалдьыыта, бу оҕону букатын –«Чороон» оҕоҕо кубулутар. Оҕотун туһугар аһара кыһанар ийэ эрэйдээх маннык оҕо көрөр-истэр үлэhитигэр, хамнаһа суох хамначчытыгар хайаан да кубулуйан хааларыгар тиийэр.

Аны бу курдук оҕо туhугар куруук үлэлээhин оҕону бэйэтин, өйүн-санаатын төттөрүгэ үөрэтэр. Кини барыга-бары ийэтин бэлэмигэр сылдьарга уонна атаахтаан ону-маны көрдүүргэ түргэнник үөрэнэн хаалар. Ити курдук ийэ оҕону куруук бэлэми аhыырга-таҥнарга, мэлдьи бэлэмҥэ сылдьарга, атын туга барыта наадыйыан иннинэ оҥоруллан бэлэм буоларыгар кыра эрдэҕиттэн үөрэтэ сылдьар. Маны аныгылыы быhаардахха, аҥардас ийэ ииппит оҕото, эбиискэ үөрэтиитэ суох буоллаҕына, иждивенческэй өйдөөх-санаалаах киhи буола улаатан тахсара сабаҕаланар.

Улахан киhи кыра эрдэҕинээҕитин ахта саныырыгар куруук ийэтэ көрө-харайа, аhата-сиэтэ, кыhана-мүhэнэ, сылаас илиитинэн имэрийэ-томоруйа сылдьара ахтыллар. Улахан киhи ийэтигэр сыhыана киhи түүлүгэр ордук чуолкайданан көстөр. Түүлгэр ийэҥ кэлэн көрө-харайа сылдьар буоллаҕына, илэтигэр ыалдьан, мөлтөөн хаалыаххын сөп. Түүл бу бэлиэтин тойоннооhуна быhаарарынан ийэ куруук көрөрө-истэрэ улааппыт, сааhын сиппит уонна доруобай киhиэхэ улахан наадата суох.

Оҕо кыра эрдэҕинэ бары баҕатын толорор ийэтин аҕатынааҕар быдан ордорор, киниэхэ өрүүтүн атаахтыыр уонна аhыннарар. Ийэтэ эмиэ оҕотун атаахтатар, көрөр-истэр, тугу наадыйбытын барытын кыаҕа баарынан була сатыыр. Аны оҕото улаатан истэҕинэ ийэ аҥардастыы көмүскүү, харыһыйа сатыырга тиийэр. Барыттан-бары көмүскээһин, харыстааһын эмиэ кэмнээх-кэрдиистээх буоларын оҕотун аһара атаахтатар ийэ тутуһара уустук. Оҕону аһара көмүскүү үөрэтэн кэбистэххэ, оҕо бэйэтэ тугу оҥорбутугар ийэтин эппиэттэтэр киһи буола иитиллэн тахсара улахан хомолтону үөскэтэр.

Ийэ санаатыгар оҕото куруук кыра, кыаммат, харах далыттан таhаарбакка көрө-истэ сырыттахха эрэ кыайан сылдьыах курдук, кэтэстэххэ хаhан даҕаны улааппат. Маны таhынан ийэ оҕотун наар кыра, таптал аатынан ааттаан ыҥырара бу киhи өйө-санаата эмиэ улааппакка муомурарыгар тириэрдэр. Манна өссө аhара дьаhаллаах уонна ураты бэйэмсэх ийэлэр оҕолорун бэйэлэрин төбөлөрүнэн толкуйдуурга уонна туhалааҕы оҥорорго үөрэппэккэлэр, киһи эппитин эрэ, хамаанданы толорорго үөрэтэн кэбиһэллэр. Кыра эрдэҕинэ хамаанданы тук курдук толоро үөрэммит оҕо улааттаҕына төрөппүттэрин кытта тапсыбат буолара үгүстүк бэлиэтэнэр.

Ийэ оҕону куруук бэлэмҥэ сылдьарга, бэйэтэ: «Ыарахан үлэ»,- дии саныыр үлэлэрин үлэлээбэт буоларга үөрэтэр уонна аһара атаахтатан кэбиhэн, ылыммыт сыалын ситиhэргэ дьулуура, дьаныара суох, дьону эрэ батыһа сылдьар киhиэхэ кубулутан кэбиһэр кыаҕа улахан.

Аны оҕо иитиитигэр аҕа ылар оруолун ырытан көрүөхпүт:

- Оҕо кыра эрдэҕинэ аҕа ийэҕэ көмөлөhөөччү уонна оҕо көтөөҕөччү буолара кырдьык. Оҕо улаатан истэҕинэ, кини көрдөбүлүн уонна ийэ ону толорор кыаҕын учуоттуурга үөрэтэр, быhааран биэрэр үhүс киhиэхэ кубулуйан иhэр. Ийэ оҕотугар аhара улахан тапталын үллэстэн көҕүрэтээччи уонна оҕону аhара атаахтык көрүүнү-истиини аҕыйатан, тэҥнээн биэрээччинэн буолар. Ити быhаарыыга ордук сөп түбэhэр быһыынан элбэх оҕолоох ыаллар оҕолорун үлэҕэ-хамнаска үөрэтиилэрэ уонна өй-санаа өттүнэн иитиилэрэ үтүө холобурунан буолар. Элбэх оҕолоох ыаллар үөрэхтэрэ олох сиэригэр ордук сөп түбэhэр. Үлэни-хамнаhы кыайар, көрсүө, сэмэй, киэҥ-холку майгылаах дьон элбэх оҕолоох ыаллартан иитиллэн, үөрэнэн тахсаллара былыргыттан биллэр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн улаатан өйө-санаата сайдыытыгар эр киhи, аҕа улахан көмөнү оҥорор. Аҥардас ийэ оҕото улаатан иhэн аҕата суох буоларыттан, атын оҕолортон сүрдээх улахан итэҕэстээх курдук сананар кэмэ тиийэн кэлэр. Оҕо кыра эрдэҕинэ бу итэҕэс кинилэр ийэтинээн ахсааннара аҕыйаҕыттан саҕаланар уонна көмүскүүр-харыстыыр дурдата суох буолан, ордук улахан санаарҕабылга түһэрэр. Сорох ийэ бу итэҕэhи биллэримээри, ордук уол оҕотун ураты атаахтатан кэбиhэр. Улаатан истэҕинэ тулаайах оҕону иитии уонна үөрэтии улаханнык уустугуран иһэрэ итинэн эмиэ быһаарыллар.

Кыра эрдэҕиттэн уол оҕону аҕата батыhыннара сылдьан бэйэтэ тугу сатыырыгар үөрэттэҕинэ, урут бэйэтэ кыра сылдьан хайдах сылдьыбытын курдук сырытыннардаҕына, бэйэтин курдук өйдөөх-санаалаах киhи гына оҥорор. «Уол оҕо аҕатын туйаҕын хатарыаҕа»,- диэн сахалыы өс хоһооно уол оҕону аҕата эрэ үөрэтиэхтээҕин чуолкайдык быһааран биэрэр. Бу өс хоhоонун тутустахпытына аҕа уол оҕотун хайаан даҕаны үөрэтээччи буолуохтаах, онтон улаатан иhэр уол оҕотун баар-суох биир баҕа санаатынан, түргэнник улаата охсон аҕатыгар маарынныы сатааhын буолара кырдьык.

Аҕа оҕону иитиигэ уонна үөрэтиигэ оҥорор саамай суолталаах дьыалатынан оҕо улаатан бириэмэтэ кэлэн истэҕинэ: «Эн улахан киhи буолан иhэҕин»,- диэн өйдөбүлү биэриитэ, иҥэриитэ буолар. Хас биирдии оҕо улаатан иhэн: «Хаhан улаата охсобун»,- диэн биир эрэ баҕа санаалаах, онтун кэтэһэ сылдьар. Кини ити баҕа санаатын туолуутугар аҕатын көрдөбүлэ: «Оҕом, улаатан иhэҕин»,- диэн олус сөп түбэhэр. Онуоха эбии аҕата: «Мин оҕом улаатан, улахан киhи билэрин барытын билэр, сатыырын барытын оҥорор буолла, аны мантан инньэ улахан дьон курдук сыhыаннаhыаҕыҥ»,- диэн быhаардаҕына, киниттэн ордук үчүгэй аҕа суох буолан тахсар. Маннык оҕо уонна аҕа биир санаалаах буолуулара оҕо улаатан иhэн аҕатын ордук сөбүлүүр буолуутугар, кини этэр тылын сыаналыырыгар уонна үөрэҕин ылынарыгар тириэрдэр.

Былыр дьиэ кэргэҥҥэ аҕа баhылык оҕо иитиитигэр улахан болҕомтолоохтук сыhыаннаhара биллэр. Кини уолаттарын олох кыраларыттан тэбис-тэҥҥэ батыhыннара сылдьан эр киhи үлэлиир үлэлэрин барытын сатыырга, бултуурга уонна балыктыырга элбэхтик үөрэтэр, такайар. Уол оҕолору үөрэтиигэ кинилэр айылҕаттан уратыларын учуоттааһын ирдэнэр. Уолаттар кыргыттардааҕар саҥаны, биллибэти билэ-көрө охсон, түргэнник оҥорон, боруобалаан туhаҕа таhаара охсорго ордуктар уонна бу хаачыстыбаларын эрдэттэн хааччахтаабакка өссө сайыннаран биэрэн иhэри эрэйэллэр.

Уол оҕолору иитиигэ улахан болҕомтону оҕолор кыра эрдэхтэриттэн ыла ыытыллар. Кинилэри үөрэтиигэ уонна иитиигэ уол оҕо эт-хаан өттүнэн сайдыыта тэҥ саастаах кыыс оҕотооҕор биир-икки сылынан хойутаан сайдарын хайаан даҕаны улаханнык учуоттааһын эрэйиллэр. Бу уол уонна кыыс оҕолор сайдыыларын биир тэҥэ суоҕун «советскай педагогика» учуоттаабатыттан билиҥҥи кэмҥэ уол оҕолор үөрэҕи ылыылара кыыс оҕолордооҕор ырааҕынан хаалан хаалла, итини тэҥэ уол оҕолор сөбө суох баттабылтан майгылара мөлтөөн олох суолугар оннуларын кыайан булбакка өр кэмҥэ эрэйдэнэллэр.

Маннык балаhыанньаны тосту тупсарар туһугар уол уонна кыыс оҕолору бары детсадтартан саҕалаан туох баар үөрэх тэрилтэлэригэр тус-туhунан көрүүнү-истиини уонна атын, бэйэлэрин уратыларыгар сөп түбэһэр программанан, тус-туспа үөрэтиини үөрэх тэрилтэлэригэр барыларыгар киллэриллэр.

Бу ураты быhаарыыны маннык чуолкайданар. Аан маҥнай уол оҕобутун уол уонна кыыс оҕолор бииргэ көрүллэр детсадтарыгар биэрэн көрүөххэ сөп. Манна бары дьыалаҕа барытыгар кыыс оҕолор баhылыыллар, дьахтар иитээччилэр куруук кинилэри холобур оҥостоллор, хайгыыллар уонна уолаттары: «Кыргыттар курдук бэрээдэктээх буолуҥ,» - диэн үөрэтэллэр, сыыһа-халты тутунналлар эрэ мөҕө охсоллор, муннукка туруораллар. Кырдьык Айылҕа биэрбитин курдук кыыс оҕолор уолаттардааҕар ордук бэрээдэктээхтэр, улахан киhи тылын ураты истимтиэлэр уонна дьаhайары толорумтуолар. Уол оҕо үксүгэр тугу эмэ урут оҥоро охсон кэбиhэн эбэтэр туох эмэ бобуулааҕы тыытан кырата сэмэлэнээччигэ, онтон улахана мөҕүллээччигэ хайаан да кубулуйар. Маннык уол оҕо билиигэ-көрүүгэ тардыhыытын кыра эрдэҕинэ туормастаан, туоратыллар, куһаҕан оҕоҕо кубулутуу кини өйө-санаата түргэнник сайдыытын бытаардар, кэҕиннэрэр.

Кыра эрдэхтэн кыыс оҕо уол оҕону баттааhына, бэйэтин батыhа сылдьар буоларыгар үөрэтиитэ ити курдук саҕаланан барар. Итинтэн салгыы оскуолаҕа үөрэнэ сылдьар кэмин ылан көрдөхпүтүнэ, детсадтан саҕаламмыт үөрэх манна эмиэ салҕанан барар уонна ордук күүhүрэр. Манна эмиэ учууталларынан бары кэриэтэ дьахталлар үлэлииллэр, ол иhин холобур туттар дьоммут эмиэ кыргыттар буолаллар. Кинилэр үчүгэй үөрэнээччилэр, куруук бэрээдэктээхтэр, учуутал тылын ордук истимтиэлэр уонна толорумтуо буоланнар куруук хайҕалга сылдьаллар. Бу кэмҥэ аны кыргыттарбыт тэҥ саастаах уолаттартан биир-икки сылынан эрдэлээн эт-хаан өттүнэн сайдыылара ситэн букатын дьахталларга кубулуйаллар. Оскуолаҕа уолаттары баттааhын бу бириэмэҕэ ордук күүhүрэр. Уолаттар эмиэ түргэнник улахан киhи буола охсоору аны табаах тардан уонна улааппыттарын биллэрэ охсоору арыгы иhэн боруобалаан буруйга-сэмэҕэ тардыллаллара өссө эбиллэр, онтон сылтаан үөрэхтэрин букатын да быраҕаллар. Үгүс уолаттар орто оскуоланы нэhиилэ бүтэрэн бараннар салгыы үөрэнэ барбаккалар үйэлэрин тухары биир дэриэбинэ үлэhиттэрэ буолуулара итинник саҕаланар.

Детсадтарга уонна оскуолаларга үөскээбит маннык балаhыанньа уол оҕолору сөптөөхтөк иитэн уонна үөрэтэн улаатыннарар кыаҕы биэрбэт. Уолаттар биир сүрүн уратыларын, чахчы итэҕэйэр уонна ытыктыыр киһилэриттэн эрэ үөрэҕи сөптөөхтүк ылыналларын аныгы «педагогика» билигин даҕаны өйдүү илик. Уолаттары кыра эрдэхтэриттэн, кинилэр бэйэлэрин өйдөрүгэр-санааларыгар улахан аптарытыата суох киhиэхэ бас бэриннэрэ үөрэтии, кинилэр бэйэлэрин өйдөрүн-санааларын сайдыыта мөлтөөhүнүгэр, ордук олоххо көрсөр уустук түгэннэргэ кыайан сөптөөх быhаарыыны булбаттарыгар тириэрдэр.

«Советскай педагогика» бүтүн Россия үрдүнэн эр дьону хам баттаан дьахталлары батыhа сылдьар дьоҥҥо кубулуппутун түмүгэ билигин, ырыынак кэмигэр дьэ үчүгэйдик билиннэ. Билигин ити «үөрэх» түмүгүнэн элбэх эр дьон арыгыhыт буоллулар, киhилии үлэ булан-талан үлэлииллэрин оннугар ийэлэрин эбэтэр аҕаларын кыра пенсияларыгар кыттыhалларын уонна өссө арыгылыылларын туhунан суруйуулар бэчээккэ куруук тахсаллар.

Учуонай Л.Н.Гумилев «Хунны в Китае» диэн үлэтигэр суруйарынан былыр хунн омуктар сайдан-үөскээн бараннар, олохторо олус тупсан оҕолорун аhара көҥүллүк, атаахтык иитэннэр сотору кэминэн эстиигэ-быстыыга тиийбиттэр, ол иhин дьон-аймах историяларыгар кылгас кэмҥэ ааттара-суоллара ньиргийэ түhэн баран симэлийэн, сүтэн хаалбыттар. Билиҥҥи кэмҥэ хуннар аҥардас ааттара эрэ ордон хаалбыта история кинигэтигэр умнуллубат гына сурулунна.

Билигин саха дьонугар эмиэ итинниккэ маарынныыр куттал суоhаан турар. Саха дьоно оҕолорун иитиитигэр хуннартан улахан уратылаах эбиттэр. Ол уратылара: «Мин оҕом саары чаккылаах»,- диэн былыргы өс хоhоонун таба тутуhан оҕолорун аhара атаахтаппакка, атын дьонтон «Эн ордуккун»,- диэн киhиргэппэккэ, үлэҕэ-хамнаска кыра эрдэхтэриттэн үөрэтэн улаатыннаралларыгар эбит. Оҕону иитии-үөрэтии үлэтэ хайдах баран иhэрэ бу омук төhө уhун үйэлээх, кыахтаах омук буоларын быhаарар, ол курдук былыргы үйэҕэ хуннар уонна сахалар биир кэмҥэ олорбут эбит буоллахтарына, билигин кэлэн сахалар бэйэлэрэ эрэ, олох суолун араас ыарахан, дьалхааннаах кэмнэрин туораталаан, симэлийэн сүтэн хаалбакка, олохторо салгыы сайдар.

Саха дьоно омуктарын сайыннарыахтарын уонна күүhүрдүөхтэрин баҕараллар. Эдэр ыччаттар кэскиллээхтик сайдалларын туhугар оҕолору былыргы өбүгэлэр үөрэппиттэрин курдук, үтүгүннэрэн уонна өсөһөннэрэн үөрэтиини тэнитэллэр. Маннык үөрэх саҕаланыытынан кыыс уонна уол оҕолору тус-туһунан арааран үөрэтиини салгыы сайыннараллар. Эр дьону күүhүрдэр, кыаҕырдар сыалтан бары бас билии көрүҥүн чааhынай бас билиигэ киллэрэллэр. Манна ордук саха дьонугар баар суох баайдарын, сирдэрин чааhынай бас билиилэригэр тыа олохтоох үлэhит дьонугар түҥэтэр сөп этэ. Маннык кэскиллээх быhаарыныы саха дьонугар саҥалыы сайдыы суолун арыйар. (1,3).

Туһаныллыбыт литература

1. "Саха сирэ, эдэр саас" хаһыат. 6.01.1999.