Уолаттар

Сэбиэскэй былаас өр сыллар усталарыгар өй-санаа үөрэҕин суох оҥоро сылдьыбыта. Ол кэм дьайыытыттан билигин сыыйа-баайа босхолонон, өй-санаа үөрэҕэ киһиэхэ олус туһалаах эбитин саҥа биллибит.

Оҕо кыра эрдэҕинэ кыыс уонна уол диэн арахсыы улахана суох. Арай майгыларын эрэ уратылара дьайаллар. Кыыс уонна уол өйдөрө-санаалара арахсыыта эттэрэ-сииннэрэ тус-туспаларын, уратыларын билиниилэриттэн уонна сайдыыларын уратылара дьайыыларыттан улаатан истэхтэринэ үөскүүр.

Уол саҥаны, урут билбэтин, оҥорботун оҥорууга арыыйда бастаан иһэр. Туох эмэ уратыны, урут билбэтин, оҕолор оҥорботторун, аан бастаан кини булан оҥордоҕына уонна боруобалаан көрдөҕүнэ эрэ табыллар. Оонньууру үрэйэ охсон иһигэр туох баарын көрө охсорун тэҥэ, урутаан түспүтүнэн, үөһээ ыттыбытынан барар. Уол урутаан түһэр уратытын улахан чалбаҕы кэһииттэн булан ылыахха сөп. Саҥаны, урут билбэтин, оҥорботун оҥороору уол, хайаан да, бу чалбаҕы тумнан ааспакка кэһэн туораатаҕына, дириҥин быһаардаҕына эрэ, ааһа барара табыллар.

Саас ханна эрэ хонууга маҥнай тахсыбыт, киһи сыттаҕына тимирэр уутун булан сөтүөлээһин, уунан ысыһа оонньооһун, баҕанаҕа туруу, сүнньүөҕүнэн хаамыы уол оҕолорго бэйэтин кэмигэр улахан кыайыылары ситиһэн иһиитинэн ааҕыллар этэ. Ол кэмҥэ аҕаны кытта булка сылдьыһыы оҕону улахан оҕоҕо түргэнник кубулутара.

Муус түгэхтээх улахан чалбаҕы бэлэсипиэтинэн туораан иһэн халтарыйан охтуу, таҥаһы, атах таҥаһын сытытыы улахан мөҕүллүүгэ тириэрдэрэ эрээри, уолга «Хайаан да туоруохтаахпын» диэн санаата барытын баһыйарыттан, өссө оҥостон кэлэн хатылааһын, туоруу сатааһын син-биир оҥоруллара.

Күөл саҥа тоҥорун кытта чараас мууска киирии, хатыыскалааһын, туоруу сатааһын уол оҕо өйө-санаата уратытын чуолкайдык быһаарар. Уол хайаан да саҥа тоҥмут күөлү тумнан ааспакка туоруу сатаабыта ханан да саарбахтаммат.

Киһи билбэтин, оҥорботун оҥоруу үгүс өттө куһаҕан быһыы буолан тахсарынан, уолаттары билэ-көрө иликтэригэр тэптэрэн сыыһа-халты туттуналларыттан харыстаан сахалар «Айыыны оҥорума» диэн үөрэҕи оҥорбуттар. Бу «Айыыны оҥорума» диэн үөрэх саҥаны айа сатаан, элбэхтик сыыһа-халты туттунууга түбэһэр уолаттары харыстыырга анаан хайаан да тутуһулуннаҕына эрэ өйдөрө-санаалара туруктаахтык, киһилии суолунан сайдар. (1,28). Сэбиэскэй былаас тобохторо, ол кэмҥэ мааныламмыт суруйааччылар, тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдара сымыйа «айыы үөрэҕин» айан өссө балыйа сылдьалларыттан сахалыы таҥара үөрэҕин туһана иликпит.

Билигин ханна баҕарар истэр тухары эр дьон ахсааннара аҕыйахтара ахтыллан иһэр буолла. Эйэлээх кэмҥэ олоробут эрээри тоҕо маннык ыар кэмҥэ тиийэн хааллыбыт? Статистика ааҕарынан уолаттар кыргыттардааҕар элбэх ахсааннаах төрүүллэр. Сайдыбыт медицинэ көмөтүнэн кыра оҕолор өлүүлэрэ аҕыйаан иһэр диэн эмиэ кэпсииллэр, суруйаллар.

Эдэр уолаттарбыт, эр дьоммут тоҕо аҕыйаан иһэллэриттэн, ханна баран көҕүрүүллэриттэн бары санааргыыллар. Yгүс уолаттарбыт биирдэ арыгы истэхтэринэ сыыһа тутта охсон тоҕо хаайыыга киирэн тахсалларын кыайан быһаарбакка эрэйдэнэллэр, буруйу барытын оскуолаҕа эҥин, атын дьоҥҥо, арыгыга сыбыы сатыыллар.

Уолаттарбыт улаатан баран ахсааннара биллэрдик аҕыйыыр, пиэнсийэлэрин сааһыгар этэҥҥэ тиийэр эр дьон кырдьык аҕыйахтар. Сахалар таҥараларын «Айыыны оҥорума» диэн үөрэҕэ аан маҥнай урут түһэ, оҥоро сатыыр уол оҕолору харыстыырга, көмүскүүргэ аналлааҕын умнан, балыттаран сылдьарбытыттан, аахайбаппытыттан уолаттарбыт сыыһа-халты туттуналлара, быстах быһыыга түбэһэллэрэ элбээтэ.

Ийэлэр уонна аҕалар мааны бэйэлээх, доруобай уол оҕолоро, кырдьар сааспытыгар көрүө-харайыа диэн баар-суох эрэллэрэ, биирдэ ханнык эрэ хампаанньаҕа түбэһэн арыгыны аһара иһэн кэбиспититтэн, кыыһырбытын омунугар ыар буруйу оҥоро охсон хаайыы киһитэ буоларыттан хомойон эрэ хаалаахтыыллар. Тугу эмэ киһи оҥорботун, билбэтин оҥороору, ол аата саҥаны айаары, айыыны оҥороору сыыһа-халты туттунан дэҥҥэ-оһолго түбэһээччилэр ордук элбэхтэр.

Төрөппүттэр бэйэлэрэ баар-суох оҕолорун төһө да атаахтаппыттарын, маанылаабыттарын иһин куһаҕан быһыыны, дьон оҥорбот, киһи билбэт быһыыларын оҥор диэн үөрэппэттэрэ чахчы. Оччоҕуна ким оҕону маннык быһыылары оҥор диэн этэрий, үөрэтэрий? «Айыыны оҥор», «айыы үчүгэй», «киһи айыы буолуохтаах» диэн сымыйа үөрэх оҕону киһи оҥорбот, билбэт быһыыларын оҥор диэн өй уган, киксэрэн, тэптэрэн биэрэр. Оҕону айыыны оҥор, бэйэҥ айыы буол диэн этии, үөрэтии, оҕо киһи билбэт, оҥорбот быһыыларын элбэхтик оҥороругар төрүөт буолан сыыһа-халты туттуналларын үксэтэр. Эдэр оҕолор бэйэлэригэр тиийиниилэрэ «айыы үчүгэй» диэн үөрэхтэн ордук элбиир.

Уол оҕолор билэ-көрө сатыыллара, саҥаны, киһи билбэтин оҥорууга дьулуурдара кыргыттардааҕар ордук элбэх. Бу элбэх саҥаны оҥороллоруттан үксүлэрэ табыллыбаттар, сыыһа-халты буолан тахсаннар куһаҕаҥҥа кубулуйаллара элбэх. Оҕо өйө-санаата тугу барытын, ордук боростуойдук, чэпчэкитик оҥоруллары урут-бастаан оҥорор. Холобурга, бэргэһэни кэтиини ыларбыт ордук табыллар. Тоҕо диэтэххэ, бэргэһэни тиэрэ кэтэн кэбис даҕаны, дьон оҥорбот быһыыларын оҥоро охсоҕун, соҕотохто ураты киһи буолан тахсаҕын. Онтубут баара туох боростуой, чэпчэкитик оҥоруллар уонна булуллар барыта кэриэтэ куһаҕан буолар уратылаах. Туох үчүгэйэ кэлиэй, бэргэһэни тиэрэ кэппиттэн. Өй-санаа тиэрэ эргийэн, барыны бары таҥнары, төттөрү оҥоро сылдьарга үөрэнэн хаалыахха сөп. Бары саҥаны арыйыылартан, айыылартан үгүстэрэ, чэпчэкитик оҥоруллаллара барылара куһаҕаҥҥа тириэрдэллэрин арааран билэн «Айыыны оҥорума» диэн үөрэҕи оҕо улаатан истэҕинэ сахалар тутуһаллар.

Оҕо элбэх саҥаны, дьон билбэтин оҥороро хайаан да хааччахтаах буолуохтаах диир сахалар таҥараларын үөрэҕэ. Аан маҥнай улаатан иһэр уол оҕо арыгыны иһэрэ өйүгэр-санаатыгар саҥаны, урут билбэтин оҥоруу, айыы буоларын бары эдэр уолаттар боруобалаан көрөн билбит суоллара. Бу урут билбэт быһыыларын оҥороору, саҥаны айаары, айыыны оҥороору, аһара иһэн кэбиһэн, итирэн, үгүстэр алдьархайга түбэһэллэр.

Наркотиктар тарҕанан иһиилэрэ оҕолор билбэттэрин оҥорууга, боруобалаан көрүүгэ улахан сэрэхтээх буолууларын ирдиир. Аҕыйахта боруобалыы оонньуу сылдьан наркотикка ылларан хаалыы олус элбээтэ.

Оҕону иитиибит таҥнары өттүгэр баран иһэрэ, оҕолорбут быстах быһыыга түбэһэллэрин элбэтэр. Айыы буолууга ыҥырыы өй-санаа Үөһээ дойдуга көтүүтүн үөскэтэринэн эрдэлээн өлүүгэ тириэрдэр, киһи үйэтин кылгатар. Киһи оҥорботун, саҥаны айыыны оҥорор уолаттарбыт хаайыы дьоно буолаллар, сорохтор быстах быһыыга түбэһэн эрдэ өлөллөр. Кинилэр бэйэлэрин санааларыгар ханнык эрэ уратыны, дьон оҥорботун оҥоро охсоорулар ыксыылларыттан, тиэтэйэллэриттэн үгүстүк сыыһа-халты туттунуулары оҥороллор.

Эдэрдэрбит айыыны оҥоро сатааннар арыгыны элбэхтик иһэллэр. Бастаан иһэр өйдөөх-санаалаах уолаттар саҥаны, дьон билбэтин оҥоробут дии санааннар, албыҥҥа киирэн биэрэллэр. «Айыыны оҥор» диэн үөрэтии дьон, киһи оҥорботун, билбэттэрин оҥор диир. Манна эдэр киһи билбэтигэр тэптэрэн дьон оҥорботторо барыта үчүгэй буолар диэн санааҕа киириититтэн, бары быһыылары барытын оҥорор кыахтанара куһаҕаны оҥорорун элбэтэр.

Дьон, киһи билбэтин, урут оҥоруллубатаҕы оҥоруу – саҥаны арыйыы, айыыны оҥоруу буолар. Киһи оҥорбот, куһаҕан быһыытын оҥоруу эмиэ саҥаны оҥоруу, хара айыы буолар.

Уол оҕо саҥаны, урут дьон оҥорботторун оҥоро сатыыр санаата ордук күүстээх. Улаатан истэҕинэ атыттартан тугунан эмэ чорбойуон, ордуон, кыргыттарга үчүгэйдик көстүөн баҕарар санаата күүһүрэр. Оҕо бу сааһыгар саҥаны, дьон билбэтин, «айыыны оҥор» диэн тэптэрэн биэрэр дьон бэйэлэрэ да билбэттэринэн олус куһаҕаны оҥороллор. Бэйэтэ ону-маны саҥаны оҥоруон олуһун баҕарар оҕону тэптэрэн, өссө киһиргэтэн биэрэллэр. Уол оҕо санаата букатын аһара баран тугу барытын оҥоруон сөп киһиэхэ кубулуйар. Ол иһигэр куһаҕан быһыылары арааран билбэтиттэн, олору уруттаан оҥоруон сөбө ордук куһаҕаҥҥа тириэрдиэн сөп.

Уоруйахтар уоран ылан ыыта сылдьар джип массыыналарын ойоҕосторун хампарыта анньыалаан, суол бэлиэлэрин суулларыта көтүтэн айаннаан тиийэн уматалаан кэбистилэр. Уолаттар бу оҥорбут быһыыларын сыаналаан көрдөххө урут Саха Сиригэр оҥоруллубатах быһыы, эмиэ саҥаны арыйыы, айыы буолар. Оҕолор бэйэлэрэ Голливудка хайдах массыынанан эккирэтиһэллэрин көрөн, ону үтүктэн, айан таһааран боруобалаатылар. Арай онтукабыт куһаҕаны айыы буолан тахсан улахан ночооту аҕалла.

Андаатары тыынан эккирэтэн тутан ылыы урут эмиэ суоҕа. Дьэ андаатары тутаары уол оҕото сыыдам тыынан күөйэ көтүтэ сылдьарыттан кыра кыыл эрэйдээх сотору ыран хаалла, тиэрэ түһэн сытынан кэбистэ. Тыы чугаһаата. Сытаахтыыр. Эрдиинэн анньыалаан көрбүтүгэр хамсаабатаҕын иһин, харбаан ылан тыыга быраҕаары илиитинэн тутан эрдэҕинэ, хата кыыла сөрүөстэ түһээт ытыһын кырыытын быһа ытыран «кирк» гыннаран кэбистэ. Ыһыы-хаһыы, хаан-сиин. Бу уол андаатар ытырарын билбэккэ киирэн биэрдэҕин көр. Саҥаны арыйаары, айыыны оҥороору андаатары тыыннаахтыы тутаары бэйэтэ буорайда.

Кыра уол пенополистирол куһуоччугунан ууга уста оонньуу сылдьан ууга түһэн, өлөн хаалла. Кини хаһан да маннык дириҥ ууга киирэн устубута суох этэ. Олус улахан саҥаны айыыны оҥорон дириҥҥэ устан киирэн тимирдэ. Ким буруйдааҕый? Бу дьыалаҕа буруйдааҕы булуу оҕону иитии сөптөөх суолугар киирэригэр улахан көмөнү оҥоруо этэ.

Кыра оҕо ууга киирэн түспүтүгэр бары үлэлэригэр баттатан көрбөккө хаалбыт төрөппүттэрэ эрэйдээхтэри буруйдуу сатыыллар. Кинилэр сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорбутуттан оҕо кыра эрдэҕинэ өйө-санаата сайдыытыгар кыһаммат буолбуттара. Оҕо саҥаны, киһи билбэтин күн аайы билэн иһэриттэн, билиитэ кэҥиир, сайдар. Туох билбитэ барыта кини өйүгэр-санаатыгар саҥаны арыйыы, айыыны оҥоруу буолан иҥэн иһэр. Уунан устар олус үчүгэй. «Аһара барыма» диэн сахалар үөрэхтэрин төрөппүттэрэ үөрэппэккэлэр, олус дириҥҥэ тиийэн хааллаҕа. «Айыыны оҥорума» диэн үөрэҕи билбэтиттэн ханна да, ким да устубат кыра полистирол куһуоччугунан дириҥ ууга киирэн түһэн тимирдэҕэ.

Төрөппүттэр оҕолорун өйүн-санаатын кыра эрдэҕиттэн аһара бара сылдьарыттан харыстаан «Айыыны оҥорума» диэн үөрэтэн уонна үчүгэйи, куһаҕаны арааран биллэрэллэрэ буоллар туруктаах өйдөөх-санаалаах, көрсүө, сэмэй, киһилии быһыылаах, барыны-бары киһи оҥорорун курдук оҥорор кэлэр көлүөнэлэниэ этилэр. Оҕолор киһи буолууну ситиһэн киһи быһыылаах дьон буола улаатыа этилэр. Оҕону иитии, үөрэтии барыта төрөппүттэр илиилэрин, кыахтарын иһигэр баар.

Эр дьону оҕону иитииттэн туоратыы содулунан эдэр уолаттар быстах быһыыга түбэһэллэрэ элбээбитин ааҕыллар. Уол оҕо кыра эрдэҕинэ аҕата бэйэтин үтүгүннэрэн уонна «Аһара барыма», тулуурдаах буол диэн үөрэҕи үөрэппэтэҕинэ уола элбэх аһара туттунуулары оҥорор кыахтанар. Аһара барыы майгынын массыынаны ыытыыттан, суол быраабылатын тутуспаттан эмиэ быһаарыахха сөп. Аһара баран түргэнник массыынаны ыытар киһи абаарыйаҕа түбэһиэн сөбүн киһи барыта билэр.

Сайдан иһэр санаалаах, улаатан иһэр эдэр киһи өйө-санаата таһынан таһымнаан тугу барытын оҥорор кыахтаах. Кини өйүн-санаатын табан салайан киһи быһыылаах буолуутугар үөрэтии таҥара үөрэҕэр сүктэриллэр.

Саҥаны оҥоруу, айыы барыта кэмнээх-кэрдиилээх киһи быһыытын, сиэри аһара барбат буоларын сахалар таҥараларын үөрэҕэ ирдиир. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ оҕо улаатан бары быһыытын киһи оҥорорун курдук оҥоро үөрэннэҕинэ киһи буолууну ситиһэр диэн быһаарар. Киһи буолууну ситиспит киһи киһи быһыылаах диэн ааттанар уонна кини оҥорор саҥаны арыйыылара, айыылара сиэри кэспэт, киһи быһыытын таһынан барбат, элбэх туһаны аҕалар уратылаах буолаллар. (2,12).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. "Айыы диэмэ", "Айыыны оҥорума". - Дьокуускай: Компания "Дани АлмаС", 2012. - 152 с.

2. "Туймаада уоттара" хаһыат. №15. От ыйа, 2010 с.