Умнаһыт бурдугун тыал көтүппүт

Умнаһыт бурдугун тыал көтүппүт диэн сахалар умнаһыт өйүн-санаатын быһаарар өс хоһоонноро.

“Туох барыта икки өрүттээх” диэн этии киһи оҥорор бары быһыыларыгар барыларыгар сыһыаннаах. Киһи үчүгэй эбэтэр куһаҕан быһыылары оҥорор кыахтааҕын быһаарар. Бу этиини олоххо хайаан да тутуһа сырыттахха эрэ таба, туһалаах суолу булуу кыаллар. Тугу да умнубат буолуу уонна түргэнник умна охсон, суоҕун курдук санаан кэбиһии эмиэ икки өрүтү үөскэтэллэр, утарыта хайысхалаахтар, олоххо иккиэн туттуллуннахтарына эрэ табыллар.

Үчүгэйи умнубат буолуу аҥар өрүтү үөскэтэр, үчүгэй быһыылары элбэтэр, ол иһин олоххо туһалаах быһыыга киирсэр. Олоххо умнан иһии эмиэ туһалаах. Куһаҕаны умнубат буолуу, ону куруук саныы сылдьыы киһи бэйэтэ куһаҕан үгэстэнэн хааларыгар тириэрдиэн сөбүттэн киһи быһыытыгар сөп түбэспэт. Үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билии, үчүгэйи өйдүү сатааһын, куһаҕаны умнан иһии хас биирдии киһиттэн ирдэнэр олох тутаах көрдөбүлэ буолар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн бу быһаарыыны тутуһан үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны тус-туспа араарарга иитиллиэ, үөрэтиллиэ этэ. Онтон аһара умнуган, умнан иһэр буолуу чахчы куһаҕан, үлэҕэ-хамнаска ночооту эрэ аҕалыан сөп.

Умнубат буолуу уонна умнан иһии киһи олоҕор аһара барбакка, халыйбакка, ортотунан соҕус, икки ардыларынан түбэһэн сылдьарын киһи буолуу үөрэҕэ ирдиир. Оҕо улаатан иһэн үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэрэ хайаан да ирдэнэр. Үчүгэйи умнумуохпутун чахчы баҕарабыт, үөрэҕи ылыныы умнубатахха эрэ кыаллар, онтон куһаҕаны умнан иһии киһи буолуу үөрэҕин сүрүн тутулуга буолар. Аһара умнуган буолуу буортуну эрэ аҕалыан сөп.

Өй-санаа үөрэҕин былыргыттан билэр сахалар умнар диэн тылтан умнаһыт диэн төһөнү ылбытын умнан иһэр, өйдөөбөт эбэтэр өйдөөбөтөҕө буолар, куруук көрдөөн иһэр киһи аатын үөскэппиттэр.

Умнаһыттар олус былыргы кэмнэртэн ыла, билигин да бааллар. Дьон барыларыттан ыллахха 5-тэн 10 бырыһыаннарыгар диэри ахсааннаахтар эттэрэ-сииннэрэ мөлтөх, төрүөхтэриттэн ыарытыган, өйдөрө-санаалара татым буолуохтарын сөп. Бу дьонтон үгүстэрэ эбии көмө ылбатахтарына, умнаһыт буолар аналлаахтар.

Оҕо улаатан истэҕинэ элбэх баҕа санааларыттан бэйэтэ кыайарынан оҥоро-тута үөрэнэрин бэйэлэрэ үлэһит төрөппүттэр ирдииллэр, ону-маны оҥотторо, туһа киһитэ буоларыгар үөрэтэллэр, үлэлээн-хамсаан үлэлиир үгэһи иҥэринэрин үөскэтэллэр. Бэйэтэ кыра эрдэҕиттэн үлэлии-хамсыы, туһа киһитэ буолан оҥоро-тута үөрэнэн соннук үгэстэри иҥэриммит киһи кыайа-хото үлэлиириттэн умнаһыттаамыан сөп.

Сэбиэскэй былаас үлэһиттэр, дьадаҥылар уонна умнаһыттар былаастара этэ. Дьадаҥыларга уонна умнаһыттарга көмө бөҕөтүн оҥоро сатаабыттара. Үлэ оҥорон таһаарыытын эстиэхтэрин иннинэ мөлтөх, бытаан, сыылба үлэһиттэргэ тэҥнээннэр бары аанньа үлэлээбэт буолан хаалбыттара. Сэбиэскэй былаас кэмигэр “Умнаһыт бурдугун тыал көтүппүт” диэн этиини, умнаһыттары аһынарга анаан туһаналлара, эбии бурдук булан биэрэн иһиэхтэрин кырдьык баҕараллара. Ол эрээри төһө да элбэх бурдугу булан биэрдэххэ умнаһыт тыалга ыһан, ыскайдаан суох оҥоруон сөбүн умнан кэбиһэллэрэ. (1,71).

Сэбиэскэй былаас эстиитэ бу быһаарыы табатын дакаастыыр. Государство төһө эмэ аһара улахан көмөтө баарын үрдүнэн баайы-малы ыскайдаан, суох оҥорон иһии элбээбититтэн үлэ-хамнас сатарыйан, бары кыратык, аатыгар эрэ үлэлээбитэ буолан сүөдэҥнэһэннэр олох сайдыыта бытаарбыта, ас-таҥас суох буолбута.

Умнаһыт үлэни үлэлиир, олоххо тупсарыыны киллэрэр кыаҕа суох. Өйө-санаата дьадаҥытыттан, этэ-сиинэ мөлтөҕүттэн үлэни-хамнаһы кыайбат, буор кута сайдыбатаҕыттан бэйэтэ үлэлиэн баҕарбат, бэлэмҥэ, көрдөөтөххө босхо кэлэргэ үөрэнэн хаалбыт киһи буолар.

Умнаһыт ыскайдыыр, суох оҥорор санаата элбэҕин “Умнаһыт бурдугун тыал көтүппүт” диэн этии биллэрэр. Төһө да элбэҕи булан биэрдэххэ умнаһыт син-биир суох оҥорор, ыскайдыыр, тыалга көтүтэр кыахтааҕын өй-санаа үөрэҕин баһылаабыт сахалар билэн итинник өс хоһооно оҥорбуттар. Тыалга көтүтүү диэн суох гына симэлитии, суох оҥоруу, ыскайдааһын ааттанар.

Дьадаҥы, умнаһыт буолуу биир сүрүн уратытынан туох эмэ баарын суох оҥоруу, ыскайдааһын буоларын сахалар былыр үйэҕэ быһаараннар өс хоһооно оҥорон оҕолорун иитиигэ туһаналлара эбитин бу этии биллэрэр. Дьадаҥы буолбат туһугар аан бастаан ыскайдааһыны суох оҥоруу буоларын билиэ, кыраны даҕаны харыстааһын, бэйэҕэ сөп буоларынан туһаныы, туох эмэ баар буоларыгар, ордоругар, онтон салгыы эбиллэригэр тириэрдэр.

Бары умнаһыттары аһына саныыллар. Арай бу дьон тоҕо умнаһыт буолалларын туһунан толкуйдуу, ырыта барбаттар, аһынар санаа элбэҕиттэн тугу эмэ биэриэхтэрин, көмөлөһүөхтэрин баҕараллар.

Умнаһыт буолууга киһи хайдах тиийэн хаалыан сөбүй? Оҕо кыра эрдэҕиттэн бэлэмҥэ үөрэниитэ, соннук үгэстэнэн хаалыыта умнаһыт буолууга тириэрдэр кыахтаах. Бэлэмҥэ үөрэммит киһи бэйэтэ үлэлээбэккэ, булбакка-талбакка эрэ бэлэми ылан туһанар санаата элбэҕиттэн олоҕор туга эмэтэ табыллыбатаҕына эбэтэр уустук кэм үөскээтэҕинэ умнаһыкка кубулуйуон сөп.

Умналаа диэн тугу эмэ босхо ылаары көрдөө диэн өйдөбүллээх. Умнаһыт диэн атын дьонтон көрдөөн, тугу эмэ бэриһиннэрэн олоҕун олорор киһи ааттанар. Аһылык көрдүүр киһиэхэ “Күөгүтэ биэр” диэн этии суолтата улахан, хаһан да хаалан хаалбат. Бэйэтэ булунан, бултаан аһылыгын булунарыгар туһалаах көмө диэн күөгү булан биэрии буолар.

Киһилии киһи умналаабат, биирдэ эмэ иэс ылыан сөп. Үлэһит киһи бэйэтэ булар-талар, оҥорор, үлэлиир, онтон умнаһыт атыттар бэлэмнэригэр олорор. Киһи үлэлиир, ол иһин киһи буолар. Үлэһит киһи уонна умнаһыт уратылара итинник утарыта турар өйдөбүллээхтэр уонна киһи үлэҕэ сыһыанын икки өрүтүн үөскэтэллэр.

Эдэрдэр кыра эрдэхтэриттэн үлэҕэ-хамнаска үөрэммэттэриттэн, соннук үгэстэрэ суоҕуттан, улаатан да баран үлэлиир туһунан санаабаттар эбэтэр үлэни, бэйэлэрин аһара үрдүктүк сананалларыттан, кыахтарын таба сыаналаабаттарыттан хамнаһа кыра диэн мыыналларыттан үлэлээбэттэр. Аҕыйахта үлэлээн элбэх хамнаһы ылыахтарын баҕараллара бэйэлэрин кыахтарыттан таһынан бара сылдьар. Кыра эрдэхтэриттэн үлэлииргэ үгэстэри, үөрүйэхтэри иҥэриммэтэхтэриттэн үлэни туох эрэ олус ыарахан курдук саныыллар. Барыта төрөппүттэрин бэлэмнэригэр үөрэммиттэриттэн тугу эмэ бэйэ оҥорорун туһунан санаа хата кинилэргэ киирэн кэлбэт, ким эмэ үлэлээ, тугу эмэ оҥор диэн этиитэ күһэйиигэ, ыгааһыҥҥа тэҥнэһэргэ тиийэр.

Дьон барыларыттан 5 эбэтэр 10 бырыһыаннарыгар диэри ахсааннаахтара доруобуйалара, эттэрэ-сииннэрэ мөлтөх, араас ыарыылара элбэхтэр. Атын көмө ылбатахтарына, бу дьон сорохторо умнаһыт буолар дьылҕалаахтар. Кинилэргэ кыанар дьон өттүлэриттэн көмө, тирэх буолуу хайаан да наада. Урукку кэмҥэ маннык дьону аймахтара, биир аҕа уустаахтара бэйэлэрэ көрөн-истэн илдьэ сылдьаллар этэ. Билигин сайдыылаах үйэҕэ кыамматтары, ыарыһахтары государство бэйэтин илиитигэр ылан араас көрөр-истэр дьиэлэринэн, пиэнсийэнэн, көмөлөрүнэн хааччыйар.

Умнаһыт диэн өйө-санаата уларыйбыт киһи. Умнаһыкка аһылыктан уратыны элбэҕи биэрэ туруу туох да туһата суохха ыскайдаабыт, тыалга көтүппүт тэҥэ буоларын сахалар олус былыргы кэмнэртэн үөрэтэн билбиттэрин бу былыргы өс хоһооно биллэрэр.

Туһаныллыбыт литература

1. Саха таабырыннара, өс хоһоонноро, чабырҕахтара / хомуйан оҥордо И.К.Попов. - Дьокуускай: Бичик, 2006. - 112 с.