Удмуурт тыла
| Language name | ||
|---|---|---|
| Дойдулар: | — | |
| Регион: | — | |
| Total speakers: | — | |
| Тыл системата: | финн-угор тыллар | |
| Language codes | ||
| ISO 639-1: | none | |
| ISO 639-2: | udm | |
| ISO 639-3: | udm | |
| Glottolog: | ||
| Note: This page may contain IPA phonetic symbols in Unicode. | ||
Удмуурт тыла — удмууртар тыллара, Удмуртияҕа, Башкортостааҥҥа, Татарстааҥҥа, Марий Элга, Пермскай кыраайга, Кировскай уонна Свердловскай уобаластарга түөлбэлээн олорор омуктар.
Ураал тылларын кэргэнин финн-угор тылларын бөлөҕүн перм салаатыгар киирэр тыл. Удмуурт атын перм тылларыттан тыл тиһэх сүһүөҕэр охсуулааҕынан, туохтуур морфологиятыгар, спряжение икки көрүҥэ баарынан уратылардаах. Лиэксикэтигэр атын перм тылларынааҕар татаар уонна нуучча тылларыттан элбэхтик киирбит тыллаах-өстөөх.
Удмуурт тылын билээччилэр бары кэриэтэ икки тыллаахтар: 2010 с. биэрэпис көрдөрбүтүнэн, 552 299 киһи удмуурпун диэбит, онтон 58,7 % удмуурт тылын төрөөбүт тылым диэбит. Удмуурт уонна нуучча тылын билээччилэр 64,4 % ылаллар, атыннык эттэххэ удмуурпун дэммит дьонтон 92,8 % нуучча тылын билэр; маны таһынан татаар тылын билээччи удмууртар бааллар.[1]
2010 сыллааҕы биэрэпискэ 324 тыһ. киһи удмуурт тылын билэрин туһунан эппит[2].
Удмуурт тыла Удмуурт Өрөспүүбүлүкэтин ил тыла.
Удмуурт тыла өрөспүүбүлүкэ оскуолаларыгар үөрэтиллэр[3]. Кинигэлэр тахсаллар, ол иһигэр тылбаастаммыт айымньылар, тэлэбиидэнньэ уонна араадьыйа бааллар, хаһыаттар уонна сурунааллар тахсаллар. Ол эрээри, [Winkler, 6] дааннайынан удмуурт тылынан тэлэбиидэнньэ биэриитэ нэдиэлэҕэ биирдэ эрэ тахсар, уһуна 30 эрэ мүнүүтэ.
Ethnologue ситим-сиргэ удмуурт тылыгар бэһис турук сыһыарыллыбыт (Developing)[4].
Диалектара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Удмуурт тыла биэс түөлбэ тылаах[5]:
- хотугу диалект ( Удмуртия хоту өттө, ону таһынан Кировскай уобалас, диалект киинэ - Глазов куорат);
- бесермян диалега;
- киин диалект (Ижевскэй куораты кытта);
- соҕуруу диалект;
- аҕыс субдиалект кырыы диалект сорҕото буолаллар, Башкортостаан уонна Татарстаан.
Бары түөлбэ тыллар уратылара кыра — сүнньүнэн фонетикаҕа; бэйэ бэйэлэрин бэркэ өйдөһөллөр.
Иһитиннэрэр-биллэрэр эйгэҕэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- ГТРК «Удмуртия», «Моя Удмуртия» телерадиокомпания;
- «Ошмес», «Сырдык суол», «Удмурт дунне», оройуон хаһыаттара.
Киинэҕэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- «Узы-Боры» (киинэ), «Пузкар» (киинэ), «Алангасар күлүгэ» уонна «Соперницалар».
Фонетика
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Удмуурт тылыгар аһаҕас дорҕоонноро кылгас эбэтэр уһатыылаах диэн арахсыбаттар, маны таһынан аһаҕас дорҕоон сингармонизма суох.
| Уос | Альвеола | Пост-<br id="mwcA"><br>альвеоляр | Альвео-<br id="mwcw"><br>палаталь | Палатал | Веляр | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| боковые | боковые | ||||||||
| Взрывные | глухие | p | t | k | |||||
| звонкие | b | d | ɡ | ||||||
| Аффрикаты | глухие | (t͡s) | t͡ʃ | t͡ɕ | |||||
| звонкие | (d͡z) | d͡ʒ | d͡ʑ | ||||||
| Фрикативные | глухие | (f) | s | ʃ | ɕ | (x) | |||
| звонкие | v | z | ʒ | ʑ | |||||
| Мурун | m | n | ɲ | ŋ | |||||
| Аппроксиманнар | l | j | ʎ | ||||||
| Дрожащие | r | ||||||||
/f/ уонна /t͡s/ бүтэй доҕооннор киирии тылларга эрэ көстөллөр уонна үгэс быһыытынан /p/ уонна /t͡ɕ/ дорҕоонунан солбуллаллар.
| Илин | Орто | Кэлин | ||
|---|---|---|---|---|
| Неогублённые | Огублённые | |||
| Үрдүк | i | ɨ | u | |
| Орто | e | ɘ | o, (ɤ) | |
| Алын | a | |||
Сурук-бичик
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]XVIII үйэттэн чинчийээччилэр латыын уонна кириллица буукубаларын туһаммыттара, ол эрээри ис туттууга кириллица эрэ тарҕаммыта. Бастакы удмууртуу кинигэлэр 1847 сыллаахха тахсыбыттара. XIX үйэ тоҕуһуонус сылларыттан удмурт суруга-бичигэ билиҥҥитигэр чугаһыыр көрүҥнэнэр. тридцатые годы XX үйэ отутус сылларыгар 38 буукубалаах аныгы удмуурт алпаабыта бүтэһиктээхтик олохсуйар, Онтон 33 буукубата нуучча алпаабытын киэнэ, онно эбии «умляут» диэн биэс диакрит бэлиэлээх (буукуба үрдүгэр икки туочука): ӝ /d͡ʒ/, ӟ /d͡ʑ/, ӥ /ɪ/, ӧ /ɘ/, ӵ /t͡ʃ/.
| А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё |
| Ж ж | Ӝ ӝ | З з | Ӟ ӟ | И и | Ӥ ӥ | Й й |
| К к | Л л | М м | Н н | О о | Ӧ ӧ | П п |
| Р р | С с | Т т | У у | Ф ф | Х х | Ц ц |
| Ч ч | Ӵ ӵ | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь |
| Э э | Ю ю | Я я | ||||
Литэрэтиирэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Алатырев В. И. Краткий грамматический очерк удмуртского языка // Удмуртско-русский словарь. — М.: Русский язык, 1983. — С. 561—591.
- Кельмаков В. Е. Удмуртский язык // Языки мира: уральские языки / ИЯ РАН. — М.: Наука, 1993. — С. 239—255. — 398 с. — 1100 экз. — ISBN 5-02-011069-8
- Тепляшина Т. И. Удмуртский язык // Языки народов СССР / ИЯ АН СССР. — М.: Наука, 1966. — Т. 3: Финно-угорские и самодийские языки. — С. 261—280. — 464 с. — 6200 экз.
- Тепляшина Т. И., Лыткин В. И. Пермские языки // Основы финно-угорского языкознания / ИЯ АН СССР. — М.: Наука, 1976. — Т. 3. — С. 97—228. — 464 с. — 2000 экз.
Сигэлэр
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Изучение удмуртского языка // Удмуртология (удмуртский научно-культурный информационный портал)
- Финно-угорская электронная библиотека
- Удмуртско-русский онлайн-словарь
- Корпус удмуртского языка
Быһаарыылар
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- ↑ Удмуртский язык. Энциклопедия "Кругосвет".
- ↑ Перепись-2010.
- ↑ Об организации преподавания родных (нерусских) языков и литературы в образовательных организациях Удмуртской Республики.
- ↑ "Udmurt". Ethnologue. https://www.ethnologue.com/language/udm. Retrieved on 2016-12-02.
- ↑ Eberhard Winkler Udmurt. — Languages of the World. — Lincom Europa, 201. — С. 6.