Төрөппүт - оҕо таҥарата

Кыһыл оҕо баҕата бэрт аҕыйах. Аччыктаатаҕына этин-сиинин аһыырга баҕатын ытаан биллэрэрин ийэтэ аһатан биэрэн тотордоҕуна уонна таҥаһа кураанах буоллаҕына баҕата ханан, туолан иһэр. Аһаатар, тоттор, таҥаһа уларыйдар эрэ утуйан буккураабытынан барар, утуйа сытан улаатар.

Оҕо баҕа санаата хараҕа тугу эмэ таба көрөр буоларын кытта сайдан, кэҥээн барар кыахтанар. Илиитинэн сарбаҥнаан тарбахтарын хамсата үөрэтэн ийэтин ачыкытын ылаары тарбачыстаҕына, баттаҕын тардыалаатаҕына өйө-санаата сайдан баҕа санаата улааппытын уонна онтун ситиһэ сатыырын биллэрэр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн төрөппүттэрин көрөн үтүктэриттэн кинилэр курдук буолар баҕа санаата үөскээн олохсуйар. Ийэтэ кинини көрөн үөрдэҕинэ, үөрэн көрдөрөр, илиитин хамнатан тугу сөбүлээбитин тутан ылаары кыһанар. Көнөтүк олорорго үөрэнээт даҕаны, түөрт атах буолан барбытынан барар, улахан дьон курдук икки атаҕар тураары, онтон-мантан илиитинэн тардыһан тура сатыыр. Атаҕар тураат даҕаны, аны көнөтүк туттан хаамаары чохчоохойдоон атаҕын эрчийиитин саҕалыыр.

Оҕо үтүктэр күүһэ олус улахан. Төрөппүттэрин көрөн үтүктэр күүһэ атаҕар туруоран хаамтарар. Оҕо киһи буолууну баһылааһынын саҕаланыыта атаҕар көнөтүк туруутуттан, хаамарыттан ыла саҕаланар. Сиһэ көнүүтүүттэн “Көнө сүрүннээх” киһи буолар кыахтанар, сүрэ үөскүүр.

Онон, киһи буолууну аан маҥнай оҕо этэ-сиинэ ситиһэр. Өйө-санаата сайдыбатаҕына даҕаны “Улахан киһи курдук көрүҥнээх” буола улаатар кыахтанар. Онтон өйө-санаата ситиитэ, киһи буолууну баһылааһына диэн ааттанар, уһун кэми ылар уонна сааһын ситиитигэр, 18 эбэтэр 20 сааһыгар биирдэ кыаллыан сөп.

“Отох киһи отутугар ситэр” диэн этии, оҕо этэ-сиинэ буолбакка өйө-санаата хойутаан ситиитин биллэрэр. Кыра эрдэҕинэ ийэ кута ситэ иитиллибэтэх оҕо улаатан, бэйэтин өйө-санаата ситэн, дьэ үөрэнэн, үгэстэри үөскэтинэн киһи буолууну ситиһиитэ отутугар тиийэ уһаан хааларын бу этии биллэрэр.

Оҕоҕо баҕа санаата олох кыра эрдэҕиттэн үөскүүрүн биир бэлиэтинэн төрөппүттэрин курдук үлэһит дьон улаатан тахсаллара элбэҕэ ааҕыллар. Быраас оҕото быраас, учуутал оҕото учууталлыыр кыахтара олус улахан.

Оҕоҕо кыра эрдэҕинэ туга эмэтэ тиийбэтиттэн, суоҕуттан ону булууга-талыыга дьулуһар баҕа санаата ордук күүһүрэр. Улааттаҕына, ол баҕа санаатын толорууга олус күүскэ дьулуһан кырдьык даҕаны толоруон, ситиһиэн сөп.

Дьадаҥы киһи оҕотун баар-суох биир баҕа санаатынан хайдах эрэ дьадаҥыттан босхолонуу, байары ситиһии буолар. Кини кыра эрдэҕиттэн кыаҕа баарынан үлэлии үөрэниини баһылаатаҕына, олоҕун устата бары кыаҕын-күүһүн түмүнэн, баайы-малы мунньунан ити баҕа санаатын ситиһэр кыаҕа атыттартан, баай төрөппүттэрдээх бэлэмҥэ үөрэнэн хаалбыт оҕолордооҕор лаппа улаатарын төрөппүттэр билиэхтэрэ этэ.

Үлэлии үөрэнии диэн бэйэтэ сыаната биллибэт улахан баай буолар. Оҕо үлэлии үөрэннэҕинэ олоҕун ханнык баҕарар кэмигэр тугу барытын үлэлээн тупсарар кыаҕа улаатар.

Оҕо кыра эрдэҕинэ дьадаҥыбын диэн кыбыстыбакка үлэҕэ-хамнаска эриллэн, бары үлэни үлэлии үөрэннэҕинэ, улаатан баран бэйэтэ ситиһиилэри оҥорор кыахтанарын оҕону иитиигэ туһаныахпыт этэ. Үлэһит киһи баайа диэн үлэни сатыыра, кыайара буоларын таба сыаналыахха. Остуоруйаларга кыра эрдэҕинэ көйгө, элбэхтик үлэлээбит оҕо үлэҕэ-хамнаска үөрэнэн улаатан баран ситиһиилэри оҥороро, олоҕо тупсара уус-ураннык кэпсэнэр.

Оҕо кыра эрдэҕинэ үөскээбит баҕа санаатын ситиһиигэ туох баар күүһүн, үлэлии үөрэммитин, билиитин, саҥаны айыытын барытын туһаннаҕына, олоҕо тупсуутун бэйэтэ ситиһиэн сөп. Сигарета атыылааһыныттан саҕалаан миллионер буолбут дьон бааллар.

Күүстээх баҕа санаалаах киһиэхэ тулуура, дьулуура, өсөһө элбиир, киһи кыайбатын кыайар, ситиһиитин ситиһэр кыахтаныан сөп. Бу быһаарыы үлэһит дьон оҕолоро олохторугар оҥорор ситиһиилэрэ сааһыран истэхтэринэ үрдээн иһэринэн дакаастанар.

Атаах оҕо сааһыран истэҕинэ оҥорор ситиһиилэрэ намтаан иһэллэр, арыгыга, наркотикка ылларара элбээн биэрэр. Ол барыта баҕа санаата бэлэмҥэ үөрэнии диэки халыйбытыттан тутулуктанар.

Төрөппүт бэйэтин көрүҥэ, майгына, тугу оҥороро, үлэтэ-хамнаһа оҕо баҕа санаата үөскээһинигэр тирэх, үктэл буолар. Оҕо улаатан иһэн төрөппүтүгэр көмөлөһө, үлэлии үөрэниитэ баҕа санаатын үөскэтэр, олохсутар уонна ону ситиһэригэр кыах биэрэр.

Оҕо кыра эрдэҕиттэн түргэнник улаата охсон улахан киһи буола охсорго баҕа санаалаах. Улахан дьон курдук араас хааччахтарга хааттарбакка сылдьыы, киһи кыайбатаҕын кыайыы хас биирдии оҕоҕо баар буолар олус туһалаах баҕа санааларынан ааҕыллаллар. Арай оҕо бары баҕа санаалара киһи быһыытын аһара барбаттарын сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн бобуута хааччахтыыр, сыыһаны-халтыны оҥорорун аҕыйата сатыыр.

Оҕо баҕа санаалара дьиҥнээх олоххо ситиһиллэр кыахтаах уонна сиэри кэспэт, киһи быһыытын таһынан барбатахтарына, киһилии баҕа санааларга киирсэллэр. Онтон киһи кыаҕа тиийэн ситиспэт араас элбэх баҕа санаалара, араас аптаах дьон эрэ кыайар быһыылара, көлдьүн баҕа санаалар барылара ыра санаалар диэн ааттаналлар уонна оҕо санаатын аралдьытан, ыскайдаан буортуну оҥороллор, бэлэми кэтэһэ сылдьарыгар тириэрдэллэр.

Киһиэхэ үчүгэй киһи буолар баҕа санааны сахалыы таҥара үөрэҕэ иҥэрэр. Киһи быһыылаах буолууга кыра эрдэҕиттэн үөрэнэн хаалбыт оҕо, тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорунан, куһаҕан быһыылары оҥороро аҕыйыыр. Онтон киһилии быһыыланыыга, киһи быһыытыгар үөрэтиллибэтэх, атаахтыы, маанылана сылдьыбыт, “куһаҕан иитиилээх” оҕо ону-маны, саҥаны айыылары оҥоро сатыыра элбэҕиттэн, сыыһа-халты туттунарыттан, куһаҕан быһыылары оҥороро элбээн хаалыан сөп.

Төрөппүттэр оҕо өйө-санаата сайдыытын бу уратытын билэн оҕону иитиигэ таба туһаныахтара этэ. Сахалар таҥараларын үөрэҕэ “Айыы диэмэ”, “Айыыны оҥорума” диэн хааччаҕа оҕо оҥорор быһыыларыттан туох содул үөскүүрүн ситэ билбэтиттэн сыыһа-халты туттунарын аҕыйатан куһаҕан быһыылары элбэтэрин суох оҥорор аналлаах.

Улаатан иһэр оҕо баҕа санаата бэйэтэ улаатарын курдук улаатан, элбээн иһэр. Ол элбэх баҕа санаатыттан хайаларын эрэ ордук чорботон, куруук ону санаатаҕына, ол санаатын олохсуйбут үгэс оҥостунан таҥараҕа кубулутуон, ситиһэ сатыан сөп.

Оҕо барыта улаата охсон, улахан киһи буола сатыыр баҕа санаата салгыы сайдыытыттан үчүгэй киһи буолуу баҕа санаата хас биирдии киһиэхэ үөскүүр. Ол иһин үчүгэй киһи буолуу баҕа санаата дьоҥҥо барыларыгар баарынан улахан киһи таҥаралар үөскээбиттэр. Арай хас биирдии омуктар тус-туспа санааларыттан, бэйэлэрин уратыларыттан тутулуктанан улахан таҥаралар атын атын киһи аатынан ааттаммыттар.

Бары улахан киэҥник тарҕаммыт таҥаралар үчүгэй киһи буолууга ыҥыраллар, үтүктэр, батыһар киһилэрин үчүгэй мөссүөнүн оҥорон, ону таҥара оҥостон үтүктэллэр.

Үчүгэй быһыылары оҥорорго ыҥырар баҕа санаа хас биирдии киһиэхэ баара үчүгэй быһыылар элбииллэригэр тириэрдэр кыахтаах. Киһи буолар үтүө баҕа санааны үгэс оҥостон өйгө-санааҕа иҥэринии киһи таҥара үөскээһинигэр тириэрдэр.

Оҕо төрөппүтүн курдук буолар баҕа санаата, кыра эрдэҕиттэн туохха барытыгар кинини үтүктэрэ, батыһара, кини курдук буола сатыыра, холобур оҥосторо төрөппүтүн сыыйа таҥаратыгар кубулутар. Оҕо улаатан, өйө-санаата сайдан төрөппүтүн таһымын ааһыар диэри төрөппүт бэйэтэ сыыһа-халты туттунан түһэн биэрбэтэҕинэ оҕотун үтүө, үтүктэр санаата хаһан да уларыйбат. Оҕото кыра эрдэҕинэ төрөппүт оҕотугар үтүктэр, батыһар, баҕа санаатын киһитэ буолан таҥаратыгар кубулуйар.

Оҕо батыһар, үтүктэр киһитэ – төрөппүтэ. Төрөппүтүн көрөн, үтүктэн улаатар, өйө-санаата сайдар. Батыһар, үтүктэр киһитэ оҕо ийэ, аҕа таҥаратыгар кубулуйуохтарын сөп.

Уол оҕо аҕалаах. Уол оҕо бэйэтин уратытын билинэр кэмиттэн ыла аҕата быһаччы үтүктэр, батыһар киһитигэр кубулуйара өйө-санаата сайдыытын туруктаах оҥорор. Кыра эрдэхтэринэ уол оҕо аҕа, кыыс оҕо ийэ таҥаралаахтар, төрөппүттэрин туохха барытыгар үтүктэн таҥараҕа кубулуталлар.

Төрөппүтүн курдук буолар, үтүктэр баҕа санаата оҕону атаҕар туруоран хаамтарар. Оҕо атаҕар туран хаамыытыттан киһи буолуута саҕаланар. Бу кэмтэн ыла оҕо киһи буолуу, ол аата тугу барытын киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэниитэ саҕаланар уонна салгыы сайдан киһи буолууну ситиһиигэ тириэрдэрэ эрэйиллэр.

Оҕо аан маҥнайгы саҥарар тылларын куруук көрөр, истэр, бүөбэйдиир киһитин, ийэтин үтүктэн ийэ диэн саҥарарга, аҕатын аҕа диэн ааттыырга үөрэнэр. Ийэ уонна аҕа диэн тыллар оҕо өйүгэр-санаатыгар, төрөппүтүн ытыктыырыгар улахан дьайыылаахтар.

Ханнык тыллары хайдах саҥарары, кими хайдах диэн ааттыыры оҕо ийэтэ быһааран, оҕотун бу курдук ааттаа диэн үөрэтэр. Ол аата бу ийэ, бу аҕа диэн биллэҕинэ итинник ааттыырга үөрэнэр. Саха дьахталлара оҕолорун кыра эрдэхтэринэ сахалыы саҥара үөрэтэр кыахтара улахан. Омук тыла дьахталлартан ордук улахан тутулуктааҕа итинник дакаастанар.

Чааскыттан үүтү, кэфири иһэргэ үөрэнии төһө да уустугун, эрэйдээҕин иһин оҕо икки, үс сааһыгар үөрэнэ охсор. Төрөппүтүн, улахан дьону үтүктэ, кинилэр курдук иһэргэ, аһыырга баҕа санаата чааскыттан иһэргэ, ньуосканан таба туттарга үөрэтэр.

Кыра эрдэҕиттэн оҕо үлэлии үөрүйэх буола үөрэнэригэр ийэтэ, аҕата, төрөппүттэрэ үлэһит, үлэни-хамнаһы кыайар, үлэлииллэрин сөбүлүүр, куруук үлэлии сылдьаллара олук, тирэх буолар. Оҕо күн аайы илиилэрин араарбакка үлэлиир төрөппүттэрин үтүктэр күүһэ, көмөлөһөр санаата, кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буолан, үлэлии үөрэнэргэ үгэстэри үөскэтинэрэ, үлэһит киһи буола улаатарыгар сүрүн төрүт буолар.

Кыра эрдэҕинэ үлэлии үөрэммэтэх оҕо улаатан бэйэтин өйө-санаата киирэн, салгын кута сайдан үлэлии үөрэнэрэ олус уустук, эрэйдээх, уһун кэми ылар. Туга эмэ табыллыбатар эрэ, бу киһи ити дьарыгын быраҕан кэбиһэр кыахтаах. Бу кэмҥэ оҕо бэйэтин туһугар кыһанара улаатан төрөппүттэрин бэлэмин ордук сөбүлээн, бэлэмҥэ үөрэнэн хаалыан сөп. Кыра эрдэҕиттэн туһа киһитэ буолан үлэлии үөрэннэҕинэ, соннук үгэстэр үөскээһиннэриттэн үлэлиир-хамсыыр, оҥорор, тутар кыаҕа улаатарын төрөппүттэр туһаныа этилэр.

Оҕо улаатан истэҕинэ үтүө, үчүгэй баҕа санаалары үгэс оҥосторугар үөрэтиини, иитэн, иҥэрэн биэриини, ол аата үчүгэй киһи таҥаралаах буолууну, төрөппүттэр бары санааларын ууран ситистэх-тэринэ оҕолоро киһилии майгыннанан, быһыыланан, үтүө үлэһит киһи буола улаатар кыахтанар.

Баҕа санаа киһини хамсатар, үлэлэтэр, тугу эмэ оҥотторор кыахтаах. Киһи баҕа санаатын ситиһээри араас саҥаны айыылары оҥорор, олоҕор уларытыылары, тупсарыылары киллэрэн иһэр. Баҕа санаа мунньустубута, үгэс буолбута, таҥыллыбыта өйгө-санааҕа таҥараны үөскэтэр.

Үчүгэй быһыылары оҥорорго ыҥырар баҕа санааны үчүгэй киһи буолууга ыҥырар таҥара үөрэҕэ үөскэтэр. Хас биирдии киһиэхэ киһи таҥара баара үчүгэй быһыылар элбииллэригэр тириэрдэрин бары таҥара үөрэхтэрэ туһана сылдьаллар.

Баҕа санааны үгэс оҥостон өйгө-санааҕа иҥэринии – таҥараны үөскэтэр. Оҕо төрөппүтүн курдук буолар баҕа санаата, кыра эрдэҕиттэн туохха барытыгар кинини үтүктэрэ, батыһара, кини курдук буола сатыыра, холобур оҥосторо сыыйа таҥаратыгар кубулутар. Оҕо улаатан, өйө-санаата сайдан төрөппүтүн таһымын ааһыар диэри, төрөппүт бэйэтэ сыыһа-халты туттунан түһэн биэрбэтэҕинэ оҕотун үтүө, үтүктэр санаата хаһан да уларыйбат.

Оҕо баҕа санаатын киһитэ таҥаратын үөскэтэр. Оҕо батыһар, үтүктэр киһитэ – төрөппүтэ, ийэтэ эбэтэр аҕата таҥаратыгар кубулуйар. Төрөппүтүн көрөн, үтүктэн улаатар, өйө-санаата сайдар, төрөппүтүн курдук буолар кыахтанар. (1,49).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. Оҕо өйө-санаата сайдыыта / И.И.Каженкин- Уйбаан Хааһах. – Дьокуускай: РГ “MEDIA+”, 2021. – 152 с.

Өссө маны көр