Түүр омуктар тылларыгар майгыннаһар тыллар. (Бу ыстатыйа күрэскэ кыттар)

Түүр омуктар тылларыгар майгыннаһар тыллар. (Бу ыстатыйа күрэскэ кыттар)

Билиҥҥи түүр омуктарын иһигэр хайдыһыы, бытарыйыы, быһа холоон, 2 тыһыынча сыл анараа өттүгэр саҕаламмыт. Холобур, биһиги сахалар төрүттэрбит ити кэмнэргэ түүр омук уопсай маассатыттан арахсан барбыт буолуохтарын сөп.

Анал үөрэхтээх дьон чинчийбиттэринэн, түүр омуктарын иһигэр лиэксикэлэрин сөп түбэсиһиитэ 72 %-ҥа тэҥнэһэр. Монгуол омуктара б.э.10-с үйэтигэр эрэ араас омуктарга (монгуоллар, бүрээттэр, калмыыкта...) хайдыспыттар. Ол иһин тыллара 90 % сөп түбэсиһэр. Атыннык эттэххэ, монгуол – бүрээттиин, бүрээт калмыктыын кэпсэтэн өйдөһүөхтэрин сөп.

Тоҥус-маньчжурдар биһиги эрабыт саҕаланыа 4 үйэ баарына бытарыйбыттар. Маньчжурдар, эбээннэр, эбэҥкилэр, нанаайдар, удэгелэр, орочоннор, ульчалар, ороктар уо.д.а. диэннэргэ. Лиэксикэлэрин сөп түбэсиһиитэ – 65 %

Дьоппуон- рюкю тылларын икки ардыгар өйдөһүү – 74 %.

“Тыл үөрэхтээхтэрэ суруйалларынан, билиҥҥи саха тылыгар 2500 кэриҥэ монгуолтан киирбит тыл баар буолуон сөп. Холобур, монгуоллары кытта үйэ тухары ыаллаһа олорор тываларга 2200, хакаастарга – 400, алтаайдарга – 830 монгуол тыла баар эбит,” – диэн суруйар суруналыыс Иван Гаврильев « Олоҥхо уонна бүрээт-монгол тыла»диэн ырытыы ыстатыйатыгар.

Бу ыстатыйаттан И.Гаврильев чинчийэн суруйбут үлэтигэр биһиги аатырар олоҥхобут сүрүн дьоруойдара Саха Саарын Тойон, Сабыйа Баай Хотун, Ньургун Боотур, Туйаарыма Куо, Айталыын Куо, Айыҥа Сиэр Тойон, Айыҥа Нуоралдьын эмиэ монгол-бүрээт тылыттан төрүттээх ааттар буолан тахсаллар. Уонна ырытааччы тылбыт баайын сыныйан үөрэтэн, монгуол тыллаах омуктар сахалары баһылаан-көһүлээн олоро сылдьыбыттарын ыйар.

Оттон казах тылыгар саха тыла олус уруулуу, сирдэр ааттара майгыннаһаллар. Олоҥхоҕо хоһуйуллар айылҕа, сир-дойду үгүс, «кыһыл кумаҕынан кырбаһар, үоүҥ кумаҕынан өрүкүйэр, хара кумаҕынан хаһыырар» сирдэри Орто Азияҕа ол иһигэр Казахстаҥҥа да булаттыахха сөп. Терис сахалыыта Тиэрэ диэн кыракый үрэх. Саха Сиригэр казах сирин-уотун курдук ааттар бааллар. Холобур, Дьубалы – Дьабыыл, Тиэрис – Тиэрэ..

Саха тылын үөрэтэр учебникка саха тылыгар үс тыһыынча монгол тыла киирбитэ биллэр. Ол аата итии сылаас сиргэ монголлар хаалбыттар, оттон кинилэри кытта өр алтыһан олорбут сахабыт дьоно күрээн дуу, куотан дуу, монголларга хотторон дуу маннык тымныы дойдуга кэлэн олохсуйбуттар.

Ааптар Хабырыыл кыыһа.

Туһаныллыбыт литература:

1. Иван Гаврильев. Олоҥхо уонна бүрээт-монгол тыла. Кыым. 2013

2. Иван Федосеев. Көрсүһүүлэр уонна санаалар. Хотугу сулус. 1981.

3. Дмитрий Иванов. Алтаистика кэмпириэнсийэтэ. Кыым.2016.