Түүл - Айылҕа үөрэҕэ

Түүлгэ көстөр бэлиэлэри хомуйан, наардаан тус-туһунан араартаатахха, үгүс бэлиэлэр үчүгэй буолууну эбэтэр мөлтөөһүнү көрдөрөр бэлиэлэргэ чуолкайдык арахсаллар. Дьоннор санааларыгар сорох түүллэр бэлиэлэрэ куруук төттөрүнү, ол аата туох куһаҕан - үчүгэйгэ, онтон үчүгэй – куһаҕаҥҥа көстөр диэн өйдөбүл баар. Ити санаа биһиги түүллэри ситэ үөрэтэ иликпититтэн, түүл бэлиэлэрэ тугу көрдөрөллөрүн аанньа билбэппититтэн тахсар.

Түһээтэххэ үүнэн турар үчүгэй көрүҥнээх күөх тиит, күөх оттоох хонуу көһүннэҕинэ эбэтэр ыраас ууга сөтүөлээтэххэ барыҥ барыта табыллыа, үчүгэйдик олоруоҥ, дьоллоох доруобай буолуоҥ диэн итинник түүллэр бэлиэлэрэ түстүүллэр. Түүл бу дьиҥнээх олоххо сыһыаннаах бэлиэлэрэ илэ бэйэлэрэ хайдах баалларынан көстөннөр дьоннору тыыннаах күөх Айылҕаны харыстаа, куурдума-хатарыма, буорту гыныма, Айылҕа маннык үчүгэй көрүҥнээх турдаҕына эн эмиэ дьоллоох буолуоҥ уонна доруобуйаҥ тупсуо диэн илэ аҕалан көрдөрөн үөрэтэллэр. Итилэри тэҥэ бэйэҥ халлаанынан көтөҥҥүн үчүгэй күөх хонууну, тыалары, кэбиһиилээх оттору уонна дэриэбинэни көрдөххүнэ баҕа санааҥ барыта туолуо диэн бу түүллэр туох да атын тойоннооһуннара суох бэйэлэрин үчүгэй көстүүлэрэ быһаараллар.

Түүл маннык бэлиэлэрэ дьоннору тыыннаах күөх Айылҕаны, ордук мутукчалаах тииттэри харыстыырга ыҥыраллар уонна Сир-дойду маннык күөхтүк, ыраастык, үчүгэйдик турдаҕына эн эмиэ үчүгэй, доруобай буолуоҥ диэн түүлгэ киирэн илэ көрдөрөн үөрэтэллэрэ чуолкайдык дакаастанар.

Биһиги дьоннор быстах, уһуну-киэҥи ситэ толкуйдаабат санаабытыгар көрүҥэ уонна сыта куһаҕана бэрт буолан, сааҕы, туох эрэ олус куһаҕан наадата суох курдук саныырга үөрэммиппит. Биһиги киэҥ-куоҥ сиргэ көҥүл олоро үөрэммит дьоннор, оннооҕор сүөһүбүт сааҕын сөптөөхтүк туһаҕа таһаарбаппыт. Ити гынан баран Айылҕа үөрэҕин үчүгэйдик баһылаатахпытына, бу саах диэн киһи эбэтэр кыыл Айылҕаттан ылан бэйэтин доруобуйатын туһатыгар туһаммыт араас астарын, туһалаах минералларын ордуктара, атын көрүҥҥэ кубулуйбут тобохторо буолалларын билэбит.

Айылҕаҕа туох барыта уларыйан, эргийэн кэлэ турарынан бу астар тобохторун биһиги эмиэ кыратык уларытан, компост, уоҕурдуу оҥорон бараммыт урукку оннугар, ол аата үүнээйи үүнэр сиригэр барытын төннөрүөхтээх эбиппит. Кэнники бириэмэҕэ олохпут тупсан, бу Айылҕаҕа олус туһалаах аспыт тобоҕун канализацияҕа кутаммыт, үгүс элбэх сүөһүбүт сааҕын туох да туһата суох улахан хотоннор аттыларыгар мунньаммыт, Айылҕаҕа төннөрбөккө, быһа дьадатан, туох да үүнээйи аанньа үүммэт оҥорон эрэбит. Онуоха эбии искусственнай уоҕурдууну күүскэ туһаныыттан үгүс урут биллибэт саҥа ыарыылар салгыы дэлэйэн иһэллэр.

Үүнээйини үксэтэр туһугар дьиҥнээх Айылҕаҕа бэйэтигэр оҥоһуллар уоҕурдууну дэлэччи туһанарбыт ордук буолуохтааҕын түүл дьоннорго көрдөрө, дакаастыы сатыыр. Түүлгэ көстөр үчүгэй буолуу бэлиэлэрэ сааҕы кытта сибээстээхтэр, ол курдук түһээн саахха түһүү, сааҕынан сыбаныы - дьолго, баайга, барыс киириитигэр көстөллөр. Маннык түүл бэлиэлэрэ ордук тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар дьоннорго элбэхтик көстөллөр уонна үүнээйи хомуура үчүгэй буолан барыс киириитин түстүүллэр. Түүл бу бэлиэлэрэ адьас сирэйинэн, ол аата дьиҥнээх Айылҕаҕа хайдах буолуохтааҕынан көрдөрөр бэлиэлэр эбиттэр.

Сир үрдүгэр үөскүүр бары улахан кээмэйдээх тыынар-тыыннаах, сылаас хааннаах кыыллар уонна көтөрдөр бука барылара арахсыспат аргыстаахтар, ол аргыстара - быттара буолар.

Дьоннор үйэлэрин тухары олорор олохторун тупсаран, сайыннаран иһэллэр. Ыраастык суунан-тараанан, саҥа таҥаһы кылбаччы кэтэн, бетон-таас дьиэлэр истэригэр олорон, сиргэ-буорга сыбаммакка, Айылҕаттан букатын арахсан уонна тэйэн эрэллэр. Кинилэр бэйэлэрин быттарын «паразиттарынан» ааттаан, имири эһэн суох гыммыттара син ыраатан эрэр. Кырдьык даҕаны, улаатыннаран көрдөххө, көрүҥэ ынырыга, сыылла сылдьан дьөлүтэ кэйэн, киһи хаанын босхо оборон, кыһытан-ымытан дьиҥнээх «паразит» курдук.

Маннык ынырык үөн дьоннор түүллэригэр үчүгэй буолан көстөр. Түһээн быты көрдөххүнэ, баай, дьоллоох буолуоҥ диэн буолар. Түүл бу бэлиэтэ дьоннорго быт баар буоллаҕына үчүгэй буолуохтааҕын өйдөтөр. Үчүгэй буолуу аҥардас быкка бэйэтигэр буолбакка, бу быт оҥорор үлэтигэр сыһыаннаах. Быт тыыннаах киһи хаанын күн-түүн аайы кыра-кыратык көҕүрэтэ сылдьара уонна тириитин кыра тымырдарын төбөлөрүттэн хаанын кыратык обороро бу киһи доруобуйатыгар туһалаах буолар диэн дьиҥнээх Айылҕа үөрэҕин дьоннорго өйдөтөр.

Киһи хаана кыра-кыратык көҕүрээтэҕинэ, саҥа үчүгэй састааптаах хаанынан солбуллан, доруобуйата Айылҕа уларыйан иһэр усулуобуйаларыгар сөп түбэһэр буола уларыйан уонна кыра ыарыыларга утарылаһар күүһэ улаатан, тупсан иһэр.

Киһи түүлэ диэн бу дьиҥнээх Айылҕа үөрэҕэ буолар уонна бу үөрэх дьоннору Айылҕаны харыстыырга, дьиҥнээх бэйэтин уларыппакка уһун үйэлэргэ турарын хааччыйарга ыҥырар.

Түүл Айылҕа үөрэҕэ буоларын ордук чуолкайдык эстиини-быстыыны, дьадайыыны түстүүр бэлиэлэрэ көрдөрөллөр. Хара буор хонууну, куурбут-хаппыт тыаны түһээн көрдөххүнэ үлэҥ-хамнаһыҥ сатарыйан барыа, элбэх ночооттор тахсыахтара диэн итинник түүллэр тойоннууллар.

Бу көстүүлэр киһи олоҕо Айылҕаттан ураты күүстээх тутулуктааҕын, Айылҕа туруга үчүгэй буоллаҕына эрэ, дьоннор олохторо эмиэ үчүгэй буолуо, онтон кини туруга мөлтөөтөҕүнэ дьон олоҕо айгырыаҕа диэн чуолкайдык өйдөтөллөр. (1,12).

Туһаныллыбыт литература

1. Каженкин И.И. Сахаларга түүлү тойоннооһун. – Дьокуускай: Бичик, 2000. – 80 с.