Тыл суолтата уларыйыыта

Тыл суолтата уларыйыыта тылга иҥмит өйдөбүлү уларытар.

Тыл дорҕоонноро уларыйыыта өйгө-санааҕа дьайар уратыларын, суолтатын эмиэ уларытар. Бу уларыйыы ордук эдэрдэргэ дьайар күүстээх.

Уһун үйэлэргэ омук уларыйар, саҥалыы үөскүүр кэмэ кэлиитигэр туттар тылларын дорҕооннорун сыыйа-баайа уларытан туһаныыта үөскүүр. Омук үөскээһинигэр төрүт омуктарыттан биллэр тыллары иҥэринэн илдьэн бэйэтин тылыгар туһанарын тэҥэ, араас элбэх саҥа тыллары үөскэтэн туһанар. Сахалыы ахсаан саҕаланыыта биир, икки, үс диэннэр билигин түүр омуктарга барыларыгар туттулларын тэҥэ, үгүс тылларын төрүттэрэ уһун үйэлэргэ төһө да уларыйдаллар эмиэ биирдэр. (1,156).

Бу үлэҕэ тылы атын суолталаан туттуу сыыйа-баайа суолтатын уонна өйдөбүлүн холбуу уларытарын быһаарыллар. Омук бэйэтин тутта сылдьар тылын уларытыыта, бу тыл суолтата, өйдөбүлэ уларыйыытыттан, элбэх ахсааннаах дьоҥҥо хайдах дьайыытыттан олус улахан тутулуктаах.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр «Вор должен сидеть в тюрьме» диэн этиини кытаанахтык тутуһан бары уоруйахтары тутан ылан хаайыыга олордуу үксээбитэ. Хаайыыга сытар уоруйахтар хаайыы режимэ дьайыытыттан икки улахан бөлөххө арахсаннар бэйэ-бэйэлэрин кытта охсуһаллара, сороҕор өлөрсөллөрө даҕаны.

Сэбиэскэй кэм хаайыытыгар түбэспит уоруйахтары хайаан да быстах үлэҕэ күүһүлээн, ыган да туран үлэлэтэ сатыыллара. Оччолорго «Лесоповал» диэн күүһүлээн үлэни үлэлэтиини быһаарар, биллэрэр аналлаах саҥа тыл үөскээбитэ. Уоруйахтар икки аҥы арахсыылара, үөхсэр тылынан ааттаһыылара бу күүһүлээн үлэни хайдах ылыналларыттан уонна толороллоруттан тутулуктанан үөскээбитэ.

Бу бөлөхтөртөн биирдэстэрэ уоруйахтар былыргыттан тутуһа сылдьыбыт, үлэни үлэлээбэт сокуоннарын кытаанахтык тутуһар, өлөрүүгэ, халааһыҥҥа кыттыспат дьонтон хомуллара.

Иккис бөлөххө араас уоруйахтары тэҥэ, халабырдьыттар, өлөрүөхсүттэр бары киирэллэрэ уонна буруйдарын боруостааһыҥҥа хаайыы режимин тутуһан үлэлээн кыттыһаллара.

Бу иккис бөлөх хаайыылаах үлэһиттэри «сукалар» диэн букатын үлэлээбэт уоруйахтартан туспа арааран, үөҕэн, куһаҕан ааты иҥэрбиттэрэ. Бэйэлэрин баҕаларынан буолбакка, үүрүллэ сылдьан үлэлиир дьону «сукалар» диэн ааттаабыттара кинилэргэ иҥэн хаалбыта.

Ахто Леви диэн хаайыылаахтар олохторун дириҥник үөрэтэн суруйбут киһи быһаарыытынан «сука» диэн уоруйахтар үлэлээбэт сокуоннарын тутуспат дьону ааттыыллар. (2,354).

Сука диэн нууччаларга былыр-былыргыттан баар тыл, тыһы ыты эбэтэр кыыллары бэлиэтиир, урукку кэмҥэ бэйэтэ туох да куһаҕан, хос өйдөбүлэ суох туттуллар тыл этэ. Сэбиэскэй былаас кэмигэр хаайыыга түбэспит уоруйахтар бэйэ-бэйэлэрин кытта бу тылынан үөхсэн икки аҥы арахсыылара, кэлин кэмҥэ, бу тыл төрүт тутулугун умуннаран уонна хаайыылаахтар элбэхтэриттэн нуучча дьонугар барыларыгар кэриэтэ дьайыыта тиийбититтэн, суолтата, өйдөбүлэ уларыйан, күүһүлээн үлэлэтэр киһилэрин быһаарар буола сылдьар.

«Сука» диэн тыһы ыт аатынан уоруйахтар бэйэ-бэйэлэрин кытта арахсар, үөхсэр, охсуһар, өлөрсөр буолуулара үөскээн тэнийбитэ, бу тыл суолтатын уларытан барбыта. Уоруйахтар икки аҥы хайдыһыыларыгар «сука» диэн уоруйахтар сокуоннарын тутуспат, араас үлэни үлэлиир уоруйахтары ааттыыллара атын, сэбиэскэй былаас күүһүлээн кэриэтэ үлэлэтэр дьонноругар барыларыгар тарҕаммыта. Бу дьон дьайыылара күүһүрүүтүттэн, ол аата ахсааннара элбээһиниттэн сука диэн тылы суолтатын уруккутуттан уларытаннар, бүтүн Россия үрдүнэн абааһы көрүү, туттубат буолуу үөскээн тэнийэн эрэр. Араас үлэни үлэлиир уоруйахтар ахсааннара нуучча дьонун үксүлэрин баһыйбыттарын бэлиэтинэн, бу сука диэн тыл суолтата уларыйыыта үөскээтэ.

Былыр-былыргыттан нууччалар тыһы ыты сука диэн ааттыыллар этэ. Бу сука диэн тыл уоруйахтарга сыһыаннаах өрүтэ, күүһүлээн үлэлиир дьону быһаарара баһыйан барыытыттан билигин тыһы ыты сука диэн ааттаабакка, аны уларытан, тупсаран «девочка» диэн ааттыыр буолан эрэллэр. Итинтэн сиэттэрэн атыыр ыппыт аны «мальчик» диэҥҥэ кубулуйан барда.

Тыл бу уларыйыытыттан тыһы ыт туга да тупсан кэлбэт, арай өйдөрө-санаалара атын, кыыллыы өттүгэр сайдан, халыйан хаалар кыыс оҕолор ордук улаханнык хотторуохтарын, майгылара-сигилилэрэ алдьаныан, тыһы ыкка маарыннаан барыахтарын сөп. Бу тыл уларыйыыта дьахталлар өйдөрө-санаалара уларыйыытыгар тириэрдибитин бэлиэтинэн билигин Россияҕа проституткалар аһара элбээннэр полиция нравов тэриллибитэ буолар.

Сука диэн тылы уларыта, туттубат буола сатааһын үөскээһинэ эстибит Сэбиэскэй Сойуус дьонун үгүстэрэ уоруйах үлэһиттэр буола уларыйыыларыттан, бу тылы бэйэлэрин уоруйахтарга холонон куһаҕаннык истэллэриттэн үөскээн тарҕанна. Бу дьон сука диэн тылы бэйэлэригэр ылынан туттубат буола сатыылларыттан, атын өйдөбүллээх, дьоҥҥо эрэ сыһыаннаах «девочка» диэн тылы туһанан уларытан эрэллэр. Аны бу «девочка» диэҥҥэ ханыылаһыннаран, маарыннатан атыыр ыты «мальчик» диэн, өйдөөх-санаалаах уол оҕону биллэрэр тылынан ааттыы сатыыллар.

Өй-санаа төрүттэрин билбэт, олоххо туһамматтарыттан, сэбиэскэй былаас кэмэ төһө эмэ кэлэн ааспытын үрдүнэн, бу дьоҥҥо эрэ сыһыаннаһар төрүт тылларын буккуйан, уларытан эрэллэрин тохтоппоттор. Кэлэр көлүөнэлэрин өйдөрүн-санааларын кыыллар өйдөрүгэр-санааларыгар, оҥорор быһыыларыгар тэҥнээн, буккуйууга тиийбит омук эстэр, симэлийэр дьылҕаланыан сөп.

Сэбиэскэй былаас кэмигэр Россия дьонун үгүс өттө эмиэ уоруйахтар курдук государство баайыттан биллибэтинэн ылааччыларга, күүһүлээн үлэҕэ үтүрүллээччилэргэ, умса анньыллар дьоҥҥо, «сукаларга» кубулуйууларыттан, бу тылы абааһы көрөр, саҥаларыгар туттубат буола сатыыр дьон элбээтилэр.

Билигин ырыынак үйэтэ кэлэн дьон бэйэлэрин баҕа өттүлэринэн үгүстүк үлэлииллэриттэн, бу сука диэн тылы оннун булларан, бэйэтин суолтатынан, уларыппакка эрэ туһанар буолуу ирдэнэр. Аймахтарбыт нууччалар бу тылы кыайан уларыппакка баар-суох оҕолорун; кыргыттарын, уолаттарын ыкка тэҥнии сырыттахтарына сайдыы, эбиллии суолугар киирэллэрэ саарбахтардаах соҕус буолар.

Уһун үйэлээх сахалар нуучча тылыгар бу саҥаны киллэриини үтүктүбэттэр, бэйэлэрин тылларыгар киллэрэн туттубаттар. Тыһы ыты кыыс оҕо, онтон атыыр ыты уол оҕо диэн ааттыыр сүрэ бэрт, ханнык да сиэргэ баппат быһыы буолар, өйдөрүн-санааларын кыыллыы, ыттыы өйгө-санааҕа кубулутуон сөп. Тыл дьайыыта кэлэр көлүөнэлэргэ ордук күүстээх. Мааны бэйэлээх кыыс оҕону тыһы ыкка тэҥнээн кэбистэххэ өйө-санаата буккуллуо, буорту буолуо. Эрдэттэн сэрэннэххэ, харыстаннахха, куһаҕаны үтүктүбэтэххэ сатанар. (3,89).

Туһаныллыбыт литература

1. Антонов Н.К. Наследие предков.- Якутск: Нац. кн. изд-во «Бичик», 1993.- 200 с.

2. Ахто Леви. Записки серого волка. – Москва: Изд-во «Константа», 1994. – 392 с.

3. Каженкин И.И. Дорҕооннор өйгө-санааҕа дьайыылара. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я), 2013. - 108 с.