Туризм Саха сиригэр

Туризм Саха сиригэр

Туризм Саха сиригэр сайдар төрүөтэ

Арассыыйа γрдγнэн Саха сирэ былыргыттан киэҥ иэннээђинэн биллэр. Дойдубут кэрэ айылҕата, сиртэн хостонор баайа Аан Дойду хараҕын далыгар киирбитэ ыраатта. Саха сиригэр хатыламмат дьикти, кэрэ кѳстγγлээх, харыстанар, ытыктанар сир элбэх. Бу маннык сирдэр дьон биhирэбилин ылан, киэҥ сиргэ биллэн сылын аайы сылдьааччы ахсаана элбиир.

Туризм Саха сиригэр сайдан иhэрэ бэлиэтэнэр. Ыраах омук дойдуларыттан ыалдьыттар ахсааннара эмиэ кыралаан улаатар. Кинилэр ахсааннара өссө элбиирин туһугар, өрөспүүбүлүкэҕэ киһини тардар бырайыактары таһынан үчүгэй суол-иис уонна табыгастаах инфраструктура бааллара ирдэнэр.

Туристар сэргиир сирдэрэ

Саха сиригэр туризм суолталаах сирдэринэн Өлγѳнэ остуолбалара, Булуус, Кγрγлγγр, Киhилээх Хайа, Харама Хайата, Сиинэ хайалара, тукулааннар уо.д.а буолаллар. Бу маннык сирдэргэ дьон кγγс, сэниэ эбинэн, ыраастанан, алгыс этэн бириэмэлэрин туhалаахтык атаарар, сынньанар. Дойдубут хатыламмат, кэрэ кѳстγγлээх сирдэрин туhунан кылгастык кэпсиир буоллахха маннык.

Өлγѳнэ ѳрγс уҥа кытылыгар, Хаҥалас улууһун Хачыкаат нэһилиэгин территориятыгар сытар «Булуус» туристическай комплекс дьон сѳбγлээн сылдьар сирэ. Кээмэйин улахана киhини сѳхтѳрѳр, сорох сиргэ муус уhуна 3 миэтэрэђэ тиийэр. Булуус уратыта - анныттан кэлэр ыраас уу буолар. Хайа анныттан түһэр уу таастар үрдүлэринэн мууска киирэр. Олохтоохтор этэллэринэн, уу элбээтэҕинэ сүүрүүгэ түргэтиир, тыаһа өссө улаатар. Уу кыhыннары-сайыннары сγγрγгγрдэн биир кэлим сиргэ ирбэт мууhу γѳскэппит.

Булуус уута – айылђа бэлэђэ. Дьγγктэ уута бестяхскэй водоноснай террасаттан устан, ыраастанан кэлэр. Бу уу доруобуйађа туhалаађа дакаастанан, γѳрэтиллэн турар. Тустаах γлэhиттэр сир анныттан кэлэр уу ырааhын, араас минералларынан баайын бэлиэтииллэр. Амтанынан да, дьэҥкиринэн да кыhыҥҥы муус уутугар майгынныыр. Онон турист куттаммакка куйааска утађын тѳhѳ бађар ханнарар. Маны таhынан хайа хаспађар киирэн γрγйэ муус тымныы уутугар сѳрγγкээн сѳтγѳлγѳххэ сѳп.

Булуус – айылђа сокуоннарыгар бас бэриммэтэх дьикти кѳстγγлээх ирбэт тоҥ. Сайыҥҥы куйаас кγн, сир–дойду кγѳђγнэн бγрγнэн турар кэмигэр бу сир хас биирдии киhи кутун–сγрγн тохтотор, харађын абылыыр, интириэhиргэтэр.

Киhилээх хайа – айылђа уустаан–ураннаан, чочуйан оҥорбут сэдэх кѳстγγтэ. Саха сирин Верхоянскай улууhугар баар. Манна туристар Аан дойду бары муннуктарыттан кэлэн сынньанан бараллар. Олохтоохтор эмиэ сөбүлээн сылдьаллар. Киhилээх хайатын үрдүгэ 1070 миэтэрэ, уhуна 25 километр, очуостар орто үрдүктэрэ 25-30 миэтэрэ.

Хайа боруодатын алдьаныыта араас быhыылаах очуостары үөскэппит. Очуостар тымныы уонна тыал дьайыытыттан араас быhыылара киhиэхэ, кыылга майгынныыллар. Бу кѳстγγ киhи илиитинэн оҥорбутун курдук. Бастаан Байанай таас кэлэр. Бу таас булчуттар таастара. Онтон Таптал тааhа - уоллаах кыыс тураллара көстөр. Сахалыы таӊастаахтар, уол тобуктаан турар. Үрдүктэрэ 16 миэтэрэ. Таптал очуоhа сылаас буолар, мантан оҕото суох дьахтар оҕо кутун көрдөhүөн сөп. Саамай үрдүккэ олоӊхо тааhа кэлэр. Саха киhитэ тобугун тутан олоӊхолуу олорор. Үс кут таастар ийэ, салгын, буор куту кɵрдɵрɵллɵр.

Киhилээххэ сылдьыбыт киhи арчы, эниэргийэ ылар. Күүстээх эниэргийэлээх буоллаххына үлэӊ-хамнаhыӊ табыллар, кыайыы-хотуу киhини арыаллыыр. Сорох дьон эмтэнэн ыарыылара ааhан хаалар. Ону таhынан киhи бэйэтэ эмиэ уларыйар: холкутуйар, уоскуйар, олођу кѳрγγтэ тупсар. Хайа анныттан сγγрγгγрдэр уу киhи доруобуйатыгар туhалаађа, эмтиир дьайыылаађа биллэр.

Киhилээх хайатын сүдү очуостарын киhи кѳрѳн сɵђѳр–махтайар. Бу Ытык Сир кγγстээх энергетикалаађынан биллэр. Манна туристар сахалыы сиэри-туому тутуhан арчыланаллар, кэрэ айылҕаттан күүс-уох ылаллар.

Өлγѳнэ ѳрγс уҥа хочотун эниэтигэр аатырбыт Өлγѳнэ туруук хайалара дьэндэйэн тураллар. Өлүөнэ тайылҕаннаах туруук хайалара кытылы кыйа 4 көс устата хас да үрэҕи туораан Лэбидьэ хайаларыгар тиийэ тайыыллар. Бу улуу хайалар γрдγктэрэ 200–300 миэтирэђэ тиийэ уhуннаах. Манна Буотама хайалара, дьикти кэрэ Сиинэ кыртастара эмиэ киирэллэр. Өрγс кытылыгар турар таас хайаларга былыргы дьон уруhуйдарын кѳрγѳххэ сѳп.

540 мөлүйүөн сыллар анараа өттүлэригэр Алдантан Анаабырга диэри дьалкыйа сыппыт муора түгэҕиттэн, былыргы үйэтинээҕи улуу байҕал харамайдарын уҥуоҕун иҥэриммит таастар өрө сүгүллэн тахсан өрүһү кыйа кэккэлээбиттэр. Ол таастары ардах-хаар, тыал быһыта сынньан туруук гына чочуйбут. Ити кэннэ, манна үөскээбит тыынар-тыыннаах саҥа көрүҥнэрэ Сир иэнин тилийэ тарҕаммыттар. Ол туруук таастар Сир ийэҕэ тыынар-тыыннаах үөскээһинин ырылыччы көрдөрөр буоланнар, бу ытык сири ЮНЕСКО ахсыс киритиэрийинэн, ол эбэтэр, Сир үөскээһинин уонна сиргэ олох сайдыытын чинчийэр билимҥэ суолтатын өрө тутан, Аан дойду харыстанар, сүдү баайынан билиммитэ.

Өлγѳнэ туруук хайаларыгар сүгүрүйэ туристар 1966 с. ыла тиһигин быспакка кэлэллэр, 1850 с. ыла манна дойду учуонайдара чинчийэр үлэни ыыталлар. 1995 с. Өлүөнэ туруук хайалара Аан дойду уһулуччулаах геологическай пааматынньыктарын испииһэгэр киирбитэ.

1994 сыллаахха Өлүөнэ турууктарыгар айылҕа паарката тэриллибитэ. Билигин манна үлэ-хамнас күөстүү оргуйар. Бу паарка сиригэр-уотугар Дириҥ үрэхтээҕи былыргы дьон олохсуйбут археологиятын пааматынньыга киирэр. Ону сэргэ, манна муус үйэ саҕана олоро сылдьыбыт Хотугу Америка бизоннара төннөн кэлэн мэччийэллэр, ахсааннара сүүскэ тиийэ.

Улуу Өлүөнэ эбэни, кини кыталыктаах кырдалларын, кэрэ туруук хайаларын хас биирдии киhи долгуйа, киэн тутта, астына кѳрѳр, сүгүрүйэр. Ол иһин улуу Өлүөнэ модун үөһүн ийэ киин дойду оҥостон саха барахсан былыргы дьыллар мындааларыттан күн бүгүҥҥэ диэри туруук хайалары кытта тэҥҥэ олох охсууларын уйан кэллэҕэ.

Сахабыт сирин баайа – айылҕата. Ханнык да бэйэлээх кэрэ, итии дойду халлаанын анныгар Саха сирин айылҕатын курдук кэрэ, тыытыллыбатах айылҕа, сγрэђи–быары сылаанньытар ыраас салгын суох. Биһиги айылҕабыт: улуу хайалара, киэҥ алаастара, халыҥ сис тыалара, кγн уотугар дьиримнии оонньуур күөллэрэ, үрэхтэрэ, өрүстэрэ – ханна да хатыламмат.

Биhиги, Саха сирин олохтоохторо, сγдγ баайбытын - кэрэ бэйэлээх айылђабытын кѳр–кγлγγ, сынньалаҥ сирэ эрэ курдук саныырбыт, ыhа–тођо, бађарбыппытын алдьата сылдьарбыт хомолтолоох быhыы. Айылђабытын харыстыахтаахпыт, араҥаччылыахтаахпыт, сγдγ кγγhγгэр сγгγрγйγѳхтээхпит. Оччоҕо эрэ киһи аймах айылҕаны кытта дьүөрэлээхтик олорон, саҥалыы сайдар уонна олоҕу салгыыр кыахтаах.

Туhаныллыбыт литература

1. Туризм в Якутии / Учебное пособие. – Якутскай – 2010. -70с. 2. Кыым хаhыат / Өрөгөйдөөх Өлүөнэ туруук хайалара Аан дойду дьонун харысхалыгар киирдэ. – от ыйын 16 кγнэ 2012 сыллаађы таhаарыы.