Үгэс

Үгэстэр диэн киһи ийэ кукка кубулуйбут умнуллубат өйдөбүллэрэ ааттаналлар.

Саха дьоно былыр-былыргыттан олохсуйбут үгэстэри тутуһаллар. Кинилэр бэйэлэрин уһун кэмнээх олохторугар билбит-көрбүт үөрэхтэрин сурукка киллэрэн мунньан иһэр кыахтара суох буолан, олору барыларын үгэстэргэ кубулуталаан, өс хоһооннорунан этитэлээн өйдөрүгэр-санааларыгар мунньунан иһэллэр. Былыргы кэмҥэ сахалар олохсуйбут үгэстэри өс хоһоонноругар кубулутаннар түргэнник өйдөнөр көрүҥнээх оҥорон киэҥник туһаммыттара бу кэмҥэ тиийэ кэлбиттэр.

Олох үгэстэрэ өс хоһоонугар этиллэн сылдьаллар. Кэлин кэмҥэ «Уол оҕо аҕатын туйаҕын хатарыаҕа» диэн өс хоһоонун уол баар эрэ буоллар бэйэтэ аҕатын курдук өйдөөх-санаалаах буолуохтааҕын курдук сыыһа өйдүүбүт. Бу өс хоһоонуттан «хатарыы» диэн тыл суолтатын ситэ өйдөөбөккө, туһаммакка хаалларан кэбиһэр эбиппит. Өс хоһооно «хатарыынан» түмүктэниитэ былыргыттан тимир ууһа төрүттээх саха дьонугар эрэ табатык өйдөнөр. Хатарыллыбыт тимир ордук бөҕө, кытаанах, сиикэй тимири баһыйар буолуута уол аҕатынааҕар бары өттүнэн барытынан ордук, өйүнэн-санаатынан, күүһүнэн-кыаҕынан баһыйар буолуохтааҕын быһаарар. Уол аҕатынааҕар ордук элбэхтик үөрэннэҕинэ, үлэлээтэҕинэ, эрчилиннэҕинэ, тоҥноҕуна-хаттаҕына эрэ ордук үлэһит, кыахтаах киһи буолуохтааҕын бэлиэтиир.

Үөрэхтээхтэр үгэс диэни олус киэҥник быһаараллар. Ол быһаарыыларыгар үгэс сүрүн бэлиэлэрин арыйаллар. Манна киирсэллэр: үгэс хатыланыыта, утумнаныыта, бигэ туруктаах уонна маассабай буолуута. (1,6-13). Киһи туох баар быһыыта элбэхтэ хос-хос хатыланнаҕына үгэскэ кубулуйан иһэр. Үгэс көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэн иһиитэ утумнаныыта буолар. Үгэс буолбут өйдөбүллэр олус уһун кэмҥэ умнуллан, сүтэн хаалбаттар.

Үгэс диэн олоххо олус туһалаах билиини-көрүүнү, кылгас, киһи өйүгэр-санаатыгар умнуллубат гына иҥэн хаалар көрүҥҥэ кубулутан өр кэмҥэ туһаныы буолар. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта үгэс диэн тылы маннык быһаарар. Үгэс – киһи үөрэнэн хаалбыт быһыыта, үөрүйэҕэ. Сэмэй буолуу — үтүө киһи үгэһэ. (2,216). Бу быһаарыыга сөбүлэстэхпитинэ үгэскэ киһи өр кэмҥэ үөрэнэр. Үгэскэ үөрэнэргэ ааҕар, суруйар, үөрэхтээх буолуу наада буолбат. Тугу барытын үтүктэн, элбэхтэ хос-хос хатылаан үөрэнии — үгэскэ үөрэнии диэн ааттанар.

Хас биирдии төрөппүт оҕотун үөрэтэригэр үчүгэй диир быһыыларын элбэхтик оҥотторо үөрэтэр. Кини оҕото бэйэтэ үчүгэй диирин оҥордоҕуна үөрэр, хайгыыр. Оҕото ити хайҕалтан эмиэ үөрэр уонна тугу оҥорбутун хос-хос хатылаан оҥорон көрдөрөн иһэр. Ити курдук бу быһыы элбэхтэ хос-хос хатыланан үгэс буолан оҕо ийэ кутугар умнуллубат гына өйдөнөн, мунньуллан иһэр. Оҕо бу быһыытын, тугу оҥорбутун умнубакка хаһан баҕарар хатылаан оҥорор кыахтанар. Оҕо төрөппүтэ тугу үчүгэй диирин оҥорор буоларга үөрэниитэ ити курдук салҕанан барар.

Дьон олоҕо уһун кэмҥэ биир тэҥник баран истэҕинэ, оҕону иитии-үөрэтии үлэтэ барыта үгэстэргэ кубулуйан оҕолорго кыра эрдэхтэринэ үтүгүннэрэн үөрэтиинэн төрөппүттэриттэн быһаччы бэриллэн иһэр. Кырдьаҕас дьон оҕолору үөрэтиигэ олохсуйбут үгэстэргэ үөрэтии олус туһалааҕын бэлиэтииллэр. (3,51).

Оҕону иитии-үөрэтии кут-сүр үөрэҕиттэн тутулуктаах. Хас бырааһынньык аайы арыгы иһэр үгэстэр, оҕо кыра эрдэҕинэ өйүгэр-санаатыгар олохсуйан хаалаллар. Дьиэҕэ-уокка арыгыны элбэхтик иһии кыра оҕолор арыгы иһэр үгэскэ үөрэнэн хаалалларын үөскэтэр. Кыра оҕолору арыгыга үөрэтэн кэбиспэт сыалтан улахан дьон арыгыны дьиэлэригэр испэтэхтэринэ табыллар. Саха дьоно арыгыны аһара испэт буолууга сыыйа-баайа үөрэнэн иһэллэр.

Дьоҥҥо төһө элбэх ордук, ыһылла сылдьар харчы баар буолуута, бырааһынньыктары оҥорууга уонна күүлэйдээһиҥҥэ ыҥырар. Дөбөҥнүк, улахан үлэтэ-хамнаһа суох көстүбүт эбэтэр «халлаантан түспүт» харчы элбэх буолуута көҥүллүк, улахан туһата суох, ыскайдаан туттуллар харчыны үөскэтэр. Дьоннорун итинник быһыылара оҕолорун өйүгэр-санаатыгар ордук дириҥник иҥэн, өйдөнөн хаалан иһэллэр. Куһаҕан быһыылары элбэхтэ хос-хос хатылаан истэҕинэ оҕо эмиэ үгэскэ кубулутан өйдөөн хаалан иһэр. Үгэскэ кубулуйбут быһыылар оҕо да, улахан да киһи өйдөрүгэр-санааларыгар, ийэ куттарыгар мунньуллан умнуллубат гына өйдөнөн иһэллэр. Үгэс диэн үйэлэр тухары олохсуйбут үөрэх буолар. Үгэстэри суох оҥоруу киһи өйүн-санаатын кураанахтыыр, туруга суох оҥорор. Уһун кэмҥэ умнубат өйдөбүллэрин суох оҥорор буолан, киһи быстах санаалара баһыйалларын үөскэтэн, быстах быһыыларга киирэн биэрэригэр тириэрдэр.

Кэнники кэмҥэ сахаларга нууччалар үөрэхтэрин киллэрэ сатааһын салҕанан бара турар. Маннык үөрэтии сахалар бэйэлэрэ уһун үйэлэрин тухары мунньубут үөрэхтэрин — үгэстэрин суох оҥорон иһэр. Суох буолбут үгэстэр оннуларыгар арҕааҥҥы омуктар быстах быһыыларын үтүктүү ордук элбээн эрэр. Эдэр үүнэн иһэр көлүөнэ дьон өйдөрө-санаалара туруга суох буолан, быстах өйгө-санааҕа киирэн биэрэннэр куһаҕан быһыылары оҥороллоро элбээтэ.

Үгэс диэн олохсуйбут өй-санаа буолар. Үгэс буолбут өйдөбүллэри түүлбүтүгэр көрөбүт. Үгэс буолбут өйдөбүллэртэн ийэ кут өйө-санаата хомуллан үөскүүр. Оҕо үчүгэй быһыыны үгэс оҥостон иҥэриннэҕинэ ийэ кута кыра эрдэҕинэ иитилиннэҕинэ эрэ олоҕор үөскээн ылар быстах, соһуччу түгэннэргэ сыыһа-халты туттубат буолар.

Былыргы сахалар үөрэхтэрэ, аан маҥнай бэйэҥ үчүгэй киһи буоллаххына, оҕоҥ эйигин үтүктэн, эн үгэстэргэр үөрэнэн үчүгэй киһи буолуо диэн этэр. Сахалар киһи хайдаҕын, тугун билээрилэр төрөппүттэрин туһунан хайаан да ыйыталаһаллар. Бу үөрэх ыйыытынан оҕону кыра эрдэҕинэ үчүгэй үгэстэргэ үөрэтии туһалаах буолар. Оҕо өйүгэр-санаатыгар үгэс дириҥник иҥэр өйдөбүл буолан кэлин хаһан даҕаны умнуллубатын бары төрөппүттэр билэллэр. (4,9).

Туһаныллыбыт литература

1. Е.П.Попов. Үтүө үгэстэри үксэтэн иһиэххэ. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1986.- 80 с.

2. П.С.Афанасьев, П.А.Слепцов, В.И.Лиханов и др. Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта. Дьокуускай: «Бичик» ац. кинигэ кыһата, 1994.- 264 с.

3. Федоров Г.Е. Егоров Н.Ф. Сэргэ төрдүгэр сэһэн. Үһүйээннэр. Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1991.- 160 с.

4. Каженкин И.И. Кут-сүр үөрэҕэ. - Дьокуускай: Бичик, 2004. - 128 с.