Тэлэҥиттэр
Тэлэҥиттэр (тэлэс да дэнэллэр) — Алтаай Өрөспүүбүлүкэтигэр олорор аҕыйах ахсааннаах түүр омуга. Сорохтор саныылларынан тэлэҥиттэр туспа омук буолбакка алтаайдар биир бөлөхтөрө буолаллар.
История
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Чинчийээччилэр этэллэринэн тэлэҥиттэр түүр тыллаах тэлэ биистэрин (динлин, гаогюй) сыдьааннара буолаллар[1][2]. Алтаай омуктарын чинчийбит Л.П. Потапов саныырынан былыргы тэлэ биистэригэр билиҥҥи тэлэҥиттэр, телеуттар уонна төлөстөр сыһыаннаахтар[3].
Ону тэҥэ былыргы тэлэ биистэрэ моҕол тыллаах буолуохтарын сөбүн туһунан сабаҕалааһыннар бааллар. Холобур, Н.Я. Бичурин саныырынан былыргы динлиннэр уонна гаогюйдэр моҕол тыллаах этилэр, кинилэр аан маҥнай дили дэнэллэр эбит, онтон гаогюй динлиннэрэ диэн ааттаммыттар[4]. А.С. Шабалов этэринэн тэлэҥиттэр өбүгэлэрэ дилилэр уонна гаогюйдэр ханнык эрэ моҕол тылынан саҥараллара[5].
Теле омук историята Орто үйэлэртэн биллэр. 391 сылга тэлэлэри табҕачтар баһылыыллар, онтон 403 с. — жужаннар. 480-с сылларга тэлэлэр сэриилэргэ кыайаннаар Кытайга доҕордуу Гаогюй диэн дойдуну тэрийэллэр, ол эрээри сотору кэминэн бу дойду ыһыллар уонна тэлэлэри эфталиттар сэриилээн ылаллар. VI-с үйэ саҕаланыытыгар тэлэлэр жужаннары кытары сэриилэһэллэр, ол гынан баран 550-с сылга кинилэри түүрдэр сэриилээн ыланнар Түүр хаҕанатыгар кииллэрэллэр.
ДНК
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Тэлэҥиттэр ДНКлара алтай-кижи киэнигэр чугас. Y-хромосоманы көрдөххө R1a гаплобөлөх баһыйар[6].
Тыллара
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Тэлэҥит тыла алтаай тылларын түүр тыллар бөлөҕөр баар кыргыс-кыпчак (хакас) тылларыгар киирсэр. Ол эрээри сорохтор саныылларынан тэлэҥит тыла туспа тыл буолбакка алтаай тылын диалега буолар.
Олорор сирдэрэ
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Билиҥҥи кэмҥэ бэйэлэрин тэлэҥит дэнэр дьон Алтаай Өрөспүүбүлүкэтин соҕуруу өттүгэр баар Улаган уонна Кош-Агач улуустарыгар олороллор.
2002 сыллаах биэрэпиһинэн тэлэҥиттэр ахсааннара 2,4 тыһ. киһи этэ. 2010 сыллаах биэрэпиһинэн тэлэҥиттэр ахсааннара элбээн 3712 киһи буолбут. Ол эрээри тэлэҥит дьоно бэйэлэрэ этэллэринэн кинилэр ахсааннара кырата 15 тыһ. киһи.
Алтаай Өрөспүүбүлүкэтигэр олорор сирдэрэ:
Улаган сэлиэнньэ: 510 киһи;
Балыктуюль сэлиэнньэ: 394 киһи;
Балыкча сэлиэнньэ: 305 киһи;
Саратан сэлиэнньэ: 232 киһи;
Коо сэлиэнньэ: 191 киһи;
Язула сэлиэнньэ: 105 киһи.
Эбии көр
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]Быһаарыылар
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- ↑ Советская этнография. — Изд-во Академии наук, 1971. — С. 175.
- ↑ Советская этнография. Выпуски 4—6. — Изд-во Академии наук СССР, 1991. — С. 80.
- ↑ Кузеев Р. Г. Происхождение башкирского народа. Этнический состав, история расселения / Т. А. Жданко. — 2-е изд., доп. — Уфа: ДизайнПолиграфСервис, 2010. — С. 253. — 560 с. — ISBN 978-5-94423-212-0
- ↑ Бичурин Н. Я. Повествования о Доме хойху // Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. www.vostlit.info. Тургутулунна 16 Алтынньы 2019.
- ↑ Шабалов А. С. Происхождение уйгуров, ойратов (калмыков) и других телэских племен XVIII в. до н. э. — XIV в. н. э. — Иркутск: Издательство Иркутского государственного технического университета, 2014. — С. 8—22. — 248 с.
- ↑ Генофонд :: Итоги изучения Южной Сибири Архыыптаммыт 2021, От ыйын 14 күнүгэр.
Литература
[уларыт | биики-тиэкиһи уларытыы]- Теленгиты // Сибирь. Атлас Азиатской России. — М.: Топ-книга, Феория, Дизайн. Информация. Картография, 2007. — 664 с. — ISBN 5-287-00413-3
- Теленгиты // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8
- Теленгиты // Большая российская энциклопедия : электронная версия. — 2018. — Дата обращения: 03.03.2018.