Таҥара үөрэҕэ-сахалар үөрэхтэрэ

Сахалар таҥара туһунан олус былыргы кэмнэртэн ыла билиилээхтэр. Сахалар таҥараҕа сүгүрүйэллэрин сурукка Я.Линденау 1742 сыллаахха киллэрбит. Таҥара туһунан былыргы этиигэ “Былыттаах таҥараҕа быктарбакка, халлааннаах таҥараҕа харахтаппакка” диэн этии киирсэр. Бу этии тугу эрэ кистээн, атын дьоҥҥо биллэрбэккэ оҥорууну биллэрэрин тэҥэ оҕону иитии хайдах барыахтааҕын быһаарар. Былыр сахалар оҕолорун “Хара харахтаахха көрдөрбөккө” эрэ иитэллэрэ, үөрэтэллэрэ.

Олус былыргы кэмнэргэ Сибииргэ “тенгрианство” диэн өй-санаа үөрэҕэ баар эбитин туһунан элбэхтик суруйаллар. “Тенгрианство” диэн тыл сахалыы таҥара диэн тылтан үөскээбитин дорҕооннорун сөп түбэһиилэрэ бигэргэтэрин тэҥэ, сахалар киһи буолуу үөрэхтэрэ оҕо улахан киһини үтүктэн үөрэнэриттэн тутулуктааҕа таҥара үөрэҕин төрүттээбит. Таҥара диэн сахалыы тылы тупсара сатаан, нууччалыыга кубулутан “тенгрианство” диэн ааттаабыттар.

Сахалар өй-санаа үөрэхтэрин чинчийии былыргы сахалар билиилэрэ, этиилэрэ таҥара үөрэҕиттэн төрүттээхтэрин бигэргэтэллэр. Ол курдук киһи диэн киһини бэлиэтиир тыл өй-санаа сайдыытын, тупсуутун бэлиэтиирин уонна иккис өрүтэ сүөһү диэн, өй-санаа ситэ тиийбэтин биллэрэрин олус былыргы кэмнэргэ арыйан тылларыгар киллэрэннэр туһаммыттар. Бу тыллар киһи өйө-санаата сүөһү таһымыттан сайдан, тупсан киһи буолууну ситиспитин биллэрэллэр.

Киһи өйүн-санаатын төрүттэрин быһаарыы таҥара үөрэҕин үөскэтэр. Сахаларга киһи буолуу диэн этии оҕо улаатан өйө-санаата ситэн тугу барытын улахан киһи оҥорорун курдук оҥорорго үөрэниитэ, киһи курдук быһыыланыыта ааттанар. Бу үөрэх сахалар таҥараларын үөрэҕин төрүтэ буоларын киһи уонна сүөһү диэн өй-санаа сайдыытын быһаарар тыллар бааллара бигэргэтэр.

Өй-санаа, таҥара үөрэҕэ кэлин түөрт үйэ устата нууччалар кэлии үөрэхтэрин кытта буккуллан хаалбыт курдугун да иһин бу үөрэх олус былыргыта, нууччалар кэлиэхтэрин быдан инниттэн баара, тылга иҥэн сылдьара биллэр. Сахалыы киһи уонна сүөһү диэн тыллар нууччалар кэлиэхтэрин былан инниттэн бааллара саарбахтаммат. Бары өй-санаа үөрэхтэрин холбуу ылан таҥара диэн сахалыы ааттаабыттара бу үөрэх бастаан иһэрин биллэрэр.

Нууччалар православнай таҥараларын бэйэлэрэ “бог” диэн ааттыыллар, “бог” үөрэҕэ диэн тарҕаталлар. Таҥара үөрэҕин сахалар нууччалартан ылыммыттара эбитэ буоллар өй-санаа үөрэҕин “бог үөрэҕэ” диэн ааттаабыт буолуо этилэр. Ону баара сахалар бэйэлэрин таҥараларын үөрэхтэрэ баһыйан таҥара диэн нууччалар үөрэхтэрин кытта холбуу ааттаабыттар. Ол барыта хайа баҕарар итэҕэл оҕону иитии, үөрэтии хайысхатын тутуһар өрүттэрэ хайа баҕарар омуктарга биир хайысхалаахтарыттан, өйдөбүллээхтэриттэн биирдик таҥара диэн ааттаммыттар.

Өй-санаа үөрэҕэ таҥара диэн ааттаммыт. Нууччалар аан бастаан кэлиилэригэр өй-санаа үөрэхтэрин сахаларга тарҕаталларыгар “бог” диэн ааттаан диэн этэ, үөрэтэ сатаабыттара биллэр. Ол курдук саха киһитэ Буох Диэхсин диэн ааттаах киһи баара сурукка киирбит. Кини элбэхтэ “буох диэҥ” диэн этэ сатаабытын иһин бэйэтигэр хос аат оҥорон иҥэрэн биэрбиттэрэ сурукка киирбит.

Таҥара үөрэҕэ диэн сахалар төрүт үөрэхтэрэ. Оҕо өйүн-санаатын үгэстэри үөскэтэн сайыннарар, киһи быһыылаах буолууга иитэр үөрэх таҥара үөрэҕэ буолар.

Таҥ, таҥар, таҥара диэн тыллар сахалар төрүт тыллара. Өй-санаа үөрэҕэр үгэстэр тус-туспа сылдьаллара дакаастанар. Өй-санаа мунньуллар, таҥыллар, эбиллэр диэн этиллэрэ таҥара үөрэҕин үөскэппит уонна өй-санаа мунньулларыгар, таҥылларыгар сөп түбэһэр.

Таҥара үөрэҕин сүрүн тутаах салаатынан киһи буолуу үөрэҕэ буолар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн иитиллэн, улахан киһини үтүктэн үөрэнэн, үчүгэй үгэстэри үөскэтинэн өйө-санаата сайыннаҕына, сыыһа-халты туттубат буола үөрэннэҕинэ, киһи буолууну ситистэҕинэ эрэ киһи быһыылаахтык олоҕун олороро табылларын таҥара үөрэҕэ биллэрэр.

Киһи буолуу үөрэҕэ сахалар төрүт үөрэхтэрэ. Бу үөрэх уратыта киһи уонна сүөһү диэн тылларга иҥэн сылдьара “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиинэн быһаарыллар. Оҕо кыра эрдэҕиттэн иитиллэн, үөрэнэн киһи буолууну баһылыыра кыаллар. Өйө-санаата кыра эрдэҕинэ сүөһү таһымыттан киһи буолууга тиийэ сайдар, тупсар.

Киһи буолууну кыайан ситиспэтэх киһи курдуктар сүөһү диэн ааттаналлар. Өйдөрө-санаалара киһи өйүгэр-санаатыгар ханан эрэ тиийбэттэрин, сыыһа-халты туттуналлара элбэҕин биллэрэллэр. Итирбит киһи сүөһү курдук буолар, быстахтык быһыыланар, өйө-санаата киһи таһымыгар тиийбэт буолан ылар.

Киһи буолуу үөрэҕэ хаһан үөскээбитин билэргэ киһи уонна сүөһү диэн майгы уратыларын быһаарар тыллар хаһан үөскээбиттэрин биллэххэ быһаарыы кыаллар. Киһи уонна сүөһү диэн тыллар хаһан үөскээбиттэрэ биллибэт былыргы. Сомоготто өссө былыргы диэн этэр. Нууччалар кэлиэхтэрин быдан инниттэн баар тылларын билигин бары билинэллэр. Оҕо өйө-санаата сайдан киһилии быһыыланар буоллаҕына эрэ киһи буолууну ситиһэрин сахалыы өй-санаа, таҥара үөрэҕэ тутуһар.

Санаа олус кыра. Сотору умнуллан хаалыан сөп. Онтон киһи элбэхтэ биири санаатаҕына ол санаата күүһүрэн, кэлин үгэскэ кубулуйдаҕына, умнуллубат буола чиҥиир, дириҥиир, бэйэтин салайар кыахтанар. Киһи санаабыт санаатын илэтигэр оҥорон кэбиһиэн сөп кэмэ тиийэн кэлэр.

Таҥара үөрэҕэ дьоҥҥо олус туһалаах, үчүгэй үгэстэри үөскэтэн, өйү-санааны дьаарыстаан, үчүгэй санаалары элбэтэн биэриигэ туһалаах. Куһаҕан санаалары умнууну, ыраастаныыны уонна өйө-санаата үчүгэй санааларынан туоларын ситиһиини хас биирдии киһи туһанар. Үчүгэй үгэстэрдээх киһи үчүгэй быһыылары оҥороро элбиирин таҥара үөрэҕэ ситиһэр.

Таҥара диэн үгэс буолбут өй-санаа буолар. Үтүөҕэ ыҥырар баҕа санааны үгэс оҥостуннахха таҥаралаах дьон буолуллар. Хас биирдии төрөппүт оҕото бэрээдэктээх, үчүгэй киһи буола улаатыан баҕара саныырыттан үгүгэй үгэстэри иҥэрэ сатыыра таҥара үөрэҕэр киирсэр.

Таҥара үөрэҕэ диэн сахалар өй-санаа үөрэхтэрэ буолар уонна төрөппүттэр бэйэлэрэ да билбэттэринэн, тугу барытын мин оҥорорум курдук оҥор диэн бэйэлэрин үтүгүннэрэн, батыһыннаран оҕолорун иитиигэ, үлэҕэ-хамнаска үөрэтиигэ туһана сылдьаллар. (1,15).

Туһаныллыбыт литература

1. "Туймаада" хаһыат. №325. 6.10.2016.