Тапталы харыстаа

Тапталы харыстаа диэн этии таптал таҕылы тарҕатыыга кубулуйарын тохтотор.

Киһи куруук тугу саныырыгар суолта биэрэрэ ирдэнэр, куһаҕаны, ол-буну, араас туһата суоҕу санаабыта буола сылдьара, кэлин куһаҕаҥҥа тириэрдэр. Ханнык баҕарар санаа элбэхтик хатыланнаҕына үгэскэ кубулуйан хаалара уонна киһини бэйэтин салайыыга быһаччы кыттыһара сахалар кут-сүр үөрэхтэринэн дакаастанар, “Куһаҕаны санаама, бэйэҕэр тиийиэҕэ” диэн этиигэ санаа хайдах дьайара быһаччы этиллэр. Дьоҥҥо куһаҕаны саныы сырыттахха, бу санааттан куһаҕан үгэс үөскээн, бэйэ куһаҕан майгыланан хаалыан сөбүн быһааран этэллэр.

Сэбиэскэй былаас өй-санаа үөрэхтэрин суох оҥорбутуттан ыла санаа киһиэхэ дьайыыта суох буолбут курдук сыыһа санааҕа киирии олохсуйда, куһаҕан санаалары умнан, ыраастаныы хаалла. Билигин Россия дьоно барылара куһаҕан санааларын хаатыйаланан илдьэ сылдьалларыттан куһаҕан майгылара элбээн, куһаҕан быһыылары оҥорооччулар олус элбээтилэр. Бу быһаарыы сүрүн дакаастабылынан арыгы иһэн итирдэхтэринэ куһаҕан тыллары саҥараллара, үөхсэллэрэ, өлөрсөллөрө элбээбитэ буолар.

Таптал үтүө санааны үөскэтэрэ элбэҕинэн, киһиэхэ таптыы, таптата сылдьыы, олоҕун устата хаһан баҕарар наада. Дьахталлар бары тапталы аһара сөбүлүүллэр, ырыаҕа ыллыыллар эрээри, таптал туохтан үөскүүрүн быһааран билэ иликтэр. Тиэтэйбит санааларыгар тапталы көрсө охсоору, “Көрө түһээт таптаабытым” диэн этиини ордук саныыр курдук буоллулар. Көрө түһээт таптал тас көрүҥтэн ордук улахан тутулуктааҕыттан билигин үчүгэйдик көстө сатааһын бастаан иһэрэ улаатта, өйү-санааны, эт-сиин бөҕөтүн, үлэни-хамнаһы кыайыыны антах хаалларан туһата суохтарга кубулутта.

Таптал араас көрүҥэ элбэх уонна бары тус-туспа тутулуктанан үөскүүллэр. Ийэҕэ таптал оҕо ийэттэн тутулугуттан, көрөрүттэн-истэриттэн үөскүүр буоллаҕына, ийэ дойдуга таптал төрөөбүт, үөскээбит алаастан, оонньообут сиртэн саҕаланан умнуллубат өйдөбүллэргэ кубулуйар.

Таптал үөскүүрүгэр эр киһи уонна дьахтар бэйэ-бэйэҕэ тардыһыыларын баҕа санаата аан маҥнайгы көрдөбүлгэ киирсэрэ хаһан да кыччаабат. Бу баҕа санаа сахалыы “Баҕалаах маска ыттар” диэн этиинэн бэриллэр. Баҕа санааны сорук оҥостон тапталлааҕы көрдүүллэр. Сахалар кэргэн кэпсэтиини саҕалыылларыгар “Санаабытын сорук оҥостон кэллибит” диэн этиини тутталлара ону бигэргэтэр.

Киһиэхэ баҕа санаатыгар сөп түбэһэр туох барыта сөбүлүү көрүүнү, сөбүлээһини үөскэтэр. Сөбүлүү көрүү тапталга кубулуйуор диэри төһө эрэ кэм, бириэмэ наада буолар.

Уол сөбүлүү көрөр кыыһын куруук, элбэхтик саныыра уонна санаатыгар үчүгэй өрүттэрин чопчу бэлиэтээн саныы сылдьара, кэлин соннук үгэһи, тапталы үөскэтэр, өйүгэр-санаатыгар олохсутар. Бу үтүө санаа үгэскэ кубулуйбута уһун кэмҥэ умнуллубат тапталы үөскэтэр. Дьон бары маҥнайгы тапталларын хаһан да умнубаттар, өйдүү сылдьаллар.

Кыыс оҕону уһун кэмҥэ ыраахтан сөбүлүү көрө сылдьыыттан уол өйүгэр-санаатыгар олохсуйар баҕа санаата күн-түүн күүһүрэн, эбиллэн сыыйа үгэскэ, тапталга кубулуйар. Таптал диэн уһун кэмҥэ сөбүлүү, баҕара санааһынтан үөскээбит үгэс буолар.

“Таптыыртан харах арахпат” диэн этии таптал үөскээбитэ аан бастаан харахха биллэн таптыыр киһиэхэ тиийэрин биллэрэр.

Киһи баҕа санаатыгар сөп түбэһэр киһини сөбүлүү көрөр. Уолаттар ийэлэригэр маарынныыр дьахтары сөбүлүүллэр. Сөбүлүүр киһиҥ куолаһын сөбүлүү истии, тас көрүҥүн, туттарын-хаптарын көрөн сөбүлээһин, сөбүлүү көрүү дуоһуйууну, астыныыны аҕалар буоллаҕына таптал саҕаланан, күүһүрэн барар кыахтанар.

Туох барытын курдук таптал эмиэ харыстааһыҥҥа наадыйар. Тапталы харыстааһын диэн аан маҥнай тапталы үөскэтии, өйгө-санааҕа элбэхтик санаан, үгэс оҥорон иҥэрии буолар. Кыргыттар сөбүлүү көрөр уолга, өссө сөбүлүүрүн уһун кэмҥэ үөскэтэллэрэ, сөбүлүү көрөрүн, куруук саныырын үгэскэ кубулутан иҥэринэрин, тапталга кубулутарын ситиһэллэрэ үйэлээх тапталы үөскэтэр.

Таптал төһө уһун кэмҥэ үөскүүр даҕаны үйэлээх буолара элбэх. Биирдэ эмэ сөбүлүү көрө түһүү табыллан хаалыыта кэпсээннэргэ киирбитин да иһин, ити быһаарыыны кыайан уларытар кыаҕа суох. Таптал үгэс буолан үөскүүрэ элбэх кэми ылар. Кылгас кэмҥэ сөбүлүү көрүү сотору уларыйан хаалыан сөбө элбэх.

«Киһини билиэххин баҕардаххына, кинилиин буут тууһу сиэххэ наада» диэн этии хаһан да уларыйбат. Икки киһи буут тууһу икки сыл кэриҥэ сииллэринэн киһини ис санаатын кытта билии, бу кэм устата ситиһиллэр кыахтанар. Уһун үйэтин тухары бииргэ олорор киһини талан ылыыга бу быһаарыыны тутуһар буолуу туһата элбэх буолар.

Тапталлаахтар бэйэ-бэйэлэрин түһээн элбэхтик көрөллөр. Үгэс буолбут өйдөбүл түүлгэ киирэн көстөрүнэн, тапталлааҕы түүлгэ көрүү, таптал үөскээн, олохсуйан, дириҥээн, үгэс буолан эрэрин биллэрэр.

Таптыыр киһини түһээн көрөр буолуу тапталлаах көрүҥэ үгүстүк санаан көрө сылдьыыттан үгэс буолан, өйгө-санааҕа иҥмитин биллэрэр. «Таптыыртан харах арахпат» диэн тапталлаахтар үгүстүк сөбүлүү көрсөллөрүн быһааран биэрэр этии хаһан да уларыйбат.

Бииргэ буолар баҕа санаа уһун кэмҥэ улааттар-улаатан, үтүө үгэскэ кубулуйан тапталы үөскэтэр. Тапталы үөскэтии, иитии уһун кэми ылар. Баҕа санаа үгэскэ кубулуйара уһун кэмҥэ наадыйар.

Олох сайдан иһиитэ тапталы суох оҥорор куттала улахан. Таптал суох буолуо диэн билигин ким да санаатыгар оҕустаран көрө илик. Аныгы үөрэхтээх, сайдыбыт диэн ааттанар, эмансипицированнай дьахталлар тапталы суох оҥорон иһэллэрин бэйэлэрэ да билбэттэр, субу күннээҕи баҕаларын ханнара охсор санаалара аһара элбээтэ. Биирдэ түбэһэн, бииргэ аһыы түһээт эбэтэр массыынанан биирдэ тиэйдэхтэринэ ороннорун була охсоллоро таптал үөскээһинигэр тириэрдибэт, көннөрү боруобалаһыы эрэ буолар уонна умнуллан иһэрэ элбиир.

Эр киһи булчут, саҥаттан саҥаны боруобалыыр санаата элбэҕин дьахталлар ситэ сыаналаабаттар. Кини ситиһэ сатыыр этин-сиинин баҕата ханарын, баҕа санаата туоларын кытта, дуоһуйдар эрэ, умнан, өссө саҥа, атын санаа киирэн, аны онтон дуоһуйууну кэтэһиэн сөп. Атын баҕа санааны булунан, ону ситиһэ сатыырга дьулуһар, булчут санаата киирэн атыны боруобалыыр санаата улаатар.

Таптал диэн тугуй? Эр киһи эбэтэр дьахтар бэйэ-бэйэлэрин үчүгэйдик саныыр, ахтыһар, тардыһар, көрсүөхтэрин баҕарар санаалара үгэс буолан иҥиитэ тапталы үөскэтэр. Дьахтары баҕарар эр киһи, субу эрэ дьахтары үчүгэй диэн өр кэмҥэ санаатыгар иҥэринэн үгэһи үөскэтиниитэ тапталы үөскэтэр, бу мин тапталлааҕым диэн өйдөбүлү үөскэтэн өйүгэр-санаатыгар үгэс буолан иҥэрэр. Итинник үөскээбит таптал өр кэмҥэ умнуллубат дьылҕаланар.

Таптал ыалы үөскэтэргэ анала хаһан да уларыйбата буоллар. Үйэлээх таптал үөскээһинэ туруктаах олохтоох ыалы үөскэтэр. Туруктаах олохтоох ыал эрэ киһи быһыылаах кэлэр көлүөнэлэри үөскэтэр. Ыал оҕону төрөтүүгэ, иитиигэ аналланар. Оҕо үчүгэй үгэстэргэ үөрэнэн үчүгэй быһыылаах киһи буола улааттаҕына бу аймахтар сайдар кыахтаналлар. Киһи баҕа санаата үгэскэ кубулуйуутун уонна өр кэмҥэ умнуллубат буолуутун сахалар кут-сүр, таҥараларын үөрэҕиттэн билэрбит уонна олохпутугар туһанарбыт эрэйиллэр.

Аныгы, сайдыылаах диир олохпутугар таптал харыстааһыҥҥа олус улаханнык наадыйар буолла. Дьахталларбыт тулуурдара улаатан тапталы таҕылы тарҕатыыга кубулуппаттара буоллар. Тапталы уһун кэмҥэ үөскэтэн, харах харатын курдук харыстыы сырыттахха эрэ уһун үйэлэнэр кыахтаах. (1,51).

Туһаныллыбыт литература.

1. Каженкин И.И. "Харыстас" таҥара үөрэҕэ. - Дьокуускай: ГБУ РС(Я) "Бизнес-инкубатор", 2015. - 128 с.