Сырдык уонна хараҥа дьайыылара

Сырдык уонна хараҥа, күнүс уонна түүн хардары-таары дьайыылара дьон өйүн-санаатын сайдыытын, үчүгэйи уонна куһаҕаны таба арааралларын төрүттээбит. Онтон сайын уонна кыһын солбуйсан биэриилэрэ эт-сиин сайдыытын, тупсуутун үөскэппиттэр.

Киһи үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарыыта аан бастаан туох баар барыта хайдах көстөрүттэн тутулуктанан үөскээбит. Киһи сырдыгы, ырааһы, сөбүлүү, таптыы көрөр, үчүгэйдик көстөрү барытын үчүгэй диэн билинэр, оннук сыанабылы биэрэр, онтон хараны, хараҥаны, куһаҕаннык көстөрү куһаҕан диэн сыаналыыра хаһан да уларыйбат, өйгө-санааҕа дириҥник иҥэн сылдьар өйдөбүл буолар.

Киһи үчүгэйи уонна куһаҕаны тус-туспа араарара сырдык күн уонна хараҕа түүн дьайыытынан үөскээбит. Сырдык үчүгэйи аҕаларын иһин үрүҥ диэн тупсаран ааттаммыт, онтон хараҥа куһаҕаны, эрэйи элбэтэрин иһин хара диэҥҥэ кубулуйбут.

Айылҕа ити дьайыыларын түмүктэринэн сырдык, үрүҥ үчүгэйи бэлиэтиир, онтон хара куһаҕаны биллэрэр өйдөбүллэммиттэр.

Айылҕа киһини сырдыкка үчүгэйдик көрөр гына айбытын быһыытынан олоҕун үгүс өттүн сырдык кэмҥэ атаарар аналлаах. Сырдык, үчүгэй диэки тардыһыы киһиэхэ Айылҕаттан бэриллэн сылдьар биир туһалаах өрүтэ буолар. Сырдык, үчүгэй буолуу күн тахсыытыттан, күн уотуттан быһаччы тутулуктааҕынан уонна киһи үчүгэйи оҥорор баҕа санаата улаханыттан сахаларга Күн таҥараҕа кубулуйбут. Айылҕа киһи өйүн-санаатын төрүттээн тугу үчүгэй, тугу куһаҕан диэн быһаарарын кытта ыйан, олохсутан биэрбит.

Дьон эньиэргийэлэрэ күн сарсыарда өттүгэр, эбиэккэ диэри элбэх буолар. Өйдөрө-санаалара уонна эрчимнэрэ сарсыарда эр­дэттэн, күн тахсыытыттан элбэхтик киирэн үлэлэрэ-хамнастара бу кэмҥэ лаппа таһаарыыланар. Бу быһаарыыны сааһырбыт дьон сарсыарда эрдэлээн туран иһэллэрэ дакаастыыр.

Киһи этин-сиинин оҥоһуута, күүскэ үлэлиирэ-хамсыыра күнүскү кэмҥэ сөп түбэһэринэн, күнүскү, сырдык кэмҥэ ордук табыллан, санаата көнөн сылдьар, таһаарыылаахтык үлэлиир кыахтанар.

Халлаан хараҥаран барыытыттан туох барыта болоорон, аанньа көстүбэтэ киһиэхэ мөл­төөһүнү, ыыра кыарааһынын аҕалар. Хараҥа кэмҥэ тугу эмэни ситэ арааран көрбөккө киһи дэҥнэ­ниитэ, туохха эмэ кэтиллиитэ элбээһиннэрэ ити быһаарыыны бигэргэтэллэр.

Түүн хараҥардаҕына киһи этэ-сиинэ эмиэ мөлтөөн сынньаныан баҕата улаатар. Түүҥҥү кэмҥэ киһи этигэр-сиинигэр барар уларыйыы­лар бары бытаараллар, сүрэҕин үлэтэ бытааран киһи утуйуон, сынньа­ныан баҕарара киирэр. Киһи утуйбакка, сынньаммакка сырыттаҕына аҕыйах суук­канан өйө-санаата буккуллан барарыгар тириэрдэр, ол иһин олоҕун үс гыммыттан биирин утуйарыгар уонна сынньанарыгар хайаан да анаатаҕына эрэ олоҕо табыллар.

Сырдык уонна хараҥа алтыһыыта, хардары-таары солбуйсан, уларыйан биэриилэрэ киһи өйүн-санаатын уратыларын үөскэтэллэр. “Туох барыта икки өрүттээх” диэн айылҕа төрүт тутулугун дьон сырдык уонна хараҥа уларыйан биэриилэриттэн билэн, арааран олохторугар туһана үөрэммиттэр.

Айылҕаҕа туох барыта икки өттүттэн тутулуктаахтар, ол иһин икки өрүттээхтэр. Икки уратыта өрүт баарыттан айылҕаҕа хардары-таары солбуйсан биэрии кэмэ кэллэҕинэ үөскээн иһэр. Биир өрүт сайдыыта мөлтөөн ханнык эрэ кээмэйи аһара бардаҕына, эргийэн, утары өттүн кытта солбуйсан биэрэрэ кэлбитин биллэрэр.

Дьон өйдөрө-санаалара сайдарынан икки өрүт солбуйсан биэрэр кэмнэрэ кэлэн эрэрин үөрэтэн билэн, эрдэттэн харыстанар быһыылары оҥороллоро, бары быһаарыыларын бу өрүттэр икки ардыларынан, ортотунан көрөн ылыналлара ирдэнэр.

Сахалар “Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр” диэн этиилэрэ икки өрүт хардары-таары солбуйсаллара тиийэн кэлэрин биллэрэр. Омук уларыйар кэмэ кэлэн иһиитин олус уһун үйэлээх сахалар тыл уларыйыытыттан билгэлээн билэллэр. Бу быһаарыы тыл үөрэхтээхтэрэ булан туһаннара сатыыр "аньыы" диэн букатын сыыһатын биллэрэр. Үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйан хаалыыта "аньыы" "үчүгэй" буоларыгар тириэрдэрэ өй-санаа үөрэҕэр сөп түбэспэт.

Омук сайдыытыттан үөскээбит үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйар кэмэ кэлиитин сахалар билэн тылларыгар киллэрбиттэр. Үчүгэй аһара баран үчүгэйтэн үчүгэй кэлбитин кэнниттэн кэрэ диэн көстүү уратытын биллэрэр тыл кэлэрэ уларыйыы кэлэн иһэрин биллэрэр.

Кэрэ кэлбитин, кэрэттэн кэрэҕэ кубулуйбутун кэнниттэн кэрээн диэн тылбыт тиийэн кэлэрэ кэрэ кэрээнтэн тахсыыны үөскэтэрин ыйан биэрэр. Кэрэ буолбут киһи оҥорор кэрээнтэн тахсыы диэн быһыыта киһи хаһан да оҥорбот ыар, куһаҕан быһыыта буолар.

Кэрэ диэн тыл кэрэтэ диэн этилиннэҕинэ ханнык эрэ кыйыа, кыайан туораммат мэһэй баарын биллэрэр. Күөл кыйыата диэн хаһан эрэ элбэх уу кэлэн күөл таһыма үрдээбитин бэлиэтэ буолар.

Кэрэ буолуу кэлиитин кэнниттэн үчүгэй бүтэн, куһаҕаҥҥа эргийэн биэрэр кэмэ кэлэр. Үчүгэй уонна куһаҕан солбуйсан биэрэллэр. Ол аата аны куһаҕаны билэн, ону тупсардахха эрэ олох салҕанара ситиһиллэрэ быһаарыллар.

Үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйдаҕына дьон бу куһаҕаны арааран билбиттэриттэн өйдөрө-санаалара сайдан, тупсан бу куһаҕаны үчүгэй оҥоро сатыыллара эбиллэн, улаатан үлэни-хамнаһы сайыннараннар сайдыыны ситиһэр, уларыйбыт кэмнэрэ тиийэн кэлэр.

Бары баҕа санаабытыгар сайын, үчүгэй уһуурун кэтэһэбит, сайын кылгаһыттан хомойобут. Кыһын тиийэн кэлиитэ куһаҕан, ыарахан кэлбитин биллэрэр. Урукку кэмнэргэ кыһыны туорааһын “Дьылы туорааһын” диэн ыараханы кыайыы курдук ааттанара.

“Сайыҥҥы күн кылгас” диэн сахалар этэллэр. Сайын ордук түргэнник ааһар. Ол иһин кыһыны этэҥҥэ туоруурга сайын күүскэ үлэлээн-хамсаан биэрии эрэйиллэрин сахалар билэллэр.

Кэмэ кэллэҕинэ үчүгэй куһаҕаҥҥа уларыйан, солбуйсан биэрэрэ сайын кэнниттэн кыһын кэлэрин курдук уталыппакка эрэ кэлэн киһи өйүн-санаатын күүһүрдэллэр, этин-сиинин бөҕөргөтөллөр. (1,4).

Туһаныллыбыт литература

1.Каженкин И.И-Хааһах Уйбаан. Кут-сүр үөрэҕэ. Өй-санаа уратылара. - Дьокуускай: РГ "MEDIA+", 2020. - 116 с.