Суруйааччылар билбэттэр

Суруйааччылар тылга иҥэн сылдьар өй-санаа төрүттэрин билбэттэр уонна ол билбэттэринэн элбэх дьону албынныыллар.

Сорох суруйааччылар тыл суолтатын, өйдөбүлүн ситэ билбэттэр, биир үлэлэригэр биир өйдөбүллээх тылы тус-туспатык суруйаллар. Холобурга, Алексей Бродников «Көмүскэ уута» диэн романыгар айыы-хара уонна аньыы-хара диэн тыллары биир суолтаҕа хаста да туһанар. Суруйааччыларга ханнык эрэ саҥа тылы булуу, ону сурукка киллэрэ охсуу урутаан иһэр курдук.

- Айка, Айуу – айа, - диэн суруйар Наталья Кычкина. Бу туох өйдөбүллээх саҥа тылларый? Айыкка, айыы диэн тылбытын араастаан уларытан, минньитэн, тупсара сатаан суруйар. Бу саҥа тыллары суруйбутуттан ыарыы, сылайыы саҥаны билии, айыы буолара уларыйан хаалбат ээ.

Киһи урут оҥорботоҕун оҥорон, ол аата айыыны оҥордоҕуна сыыһа-халты туттунан этин-сиинин дэҥнээтэҕинэ эбэтэр сылайдаҕына этигэр-сиинигэр ыарыы үөскүүр, урут билбэт ыарыыта буоллаҕына, аны айыы буолар. Бу ыарыы айыы, айыы-айа диэн былыргыттан ааттанар этэ. Тыл суолтатын, өйдөбүлүн билбэт аата уларыта сатаабат ордук буолуо этэ.

Өй-санаа уратылара киһи олорор олоҕуттан тутулуктаахтарын бары үөрэхтээхтэр билинэллэр. Киһи үлэтин-хамнаһын уратылара өй-санаа тус-туспа буолуутун үөскэтэллэр. Илиитинэн оҥорон, тутан үлэлиир киһи өй-санаа уратыларын, айыыны оҥоруу куһаҕанын ордук дириҥник билэр. Үлэлии сылдьар киһи биирдэ сыыһа-халты тутуннаҕына дэҥнэниэн эбэтэр кырата оҥорбута табыллымыан, куһаҕан буолан хаалыан сөп.

Үлэ бэйэтэ “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки аҥы арахсар. Илии үлэтэ уонна өй үлэтэ диэн икки аҥы арахсаллар. Өй үлэтинэн дьарыктанааччы уруучуканы эрэ тутарыттан сыыһа-халты туттунуу диэни ситэ билбэтиттэн айыы куһаҕана элбэҕин арааран билбэт. Сурукка – бичиккэ өй үлэтинэн дьарыктанааччылар элбэхтэринэн билигин айыыны “үчүгэй” курдук санааччылар элбэхтэр.

Бэйэлэрэ тутан-хабан үлэлээбэт, оҥорон таһаарбат, сылаас сиргэ олорор дьон, тыл үөрэхтээхтэрэ үлэ, бэйэлэрэ тутан-хабан оҥорор дьону үчүгэйгэ, үлэҕэ үөрэтэр кыахтара суох. Тугу эмэ оҥороллоро кумааҕыга эрэ буоларынан туох бастарыгар көтөн түспүтүн барытын суруйуохтарын сөп. Бу дьон илэ олохтон арахсыбыттар, тэйбиттэрэ ырааппыт.

Үлэттэн тэйии уонча сылтан ортоҕуна киһи ол үлэттэн тэйэн, таһымыттан хаалан, хайдах үлэлэнэрин сатаабат буолуута үөскүүр. Биһиги үлэһит дьоммутун үөрэтэ сатааччылар, бу үлэ туһунан билиилэрэ букатын хаалан хаалбыт, үлэттэн тэйбит дьон.

Аныгы суруйааччы дьон өйүн-санаатын салайааччы, билээччи буолбатах.

Сэбиэскэй былаас саҕана мааныламмыт, өрө тутуллубут суруйааччылар өйдөрө-санаалара «Бил баһыттан сытыйар» диэн этиигэ сөп түбэһэр кэмэ кэлбит. Барыны-бары, дьон өйүн-санаатын билэр-көрөр курдук санаммыттар. Бу быһаарыыга холобурунан суруйааччы Винокуров Н.Е. – Урсун суруйуутун толору аҕалабыт.

Иван Каженкин «Албыннаама» диэн ыстатыйата "Эдэр саас" хаһыакка 15.07.09 бэчээттэммитэ. (1,7). Бу ыстатыйаны ырытан Винокуров Н.Е. - Урсун ыстатыйата эмиэ «Эдэр саас» хаһыакка 27.10.09 бэчээккэ тахсыбыта.

Бастакытынан, биир уол албыннаан «Ууга түстүм!» диэн оонньообутун туһунан Суорун Омоллоон суруйан турар. Ону аатын ааттыах баара – бу көннөрү уос номоҕо буолбакка суруйааччы айыыта.

Иккиһинэн, мин санаабар, автор «айыы» уонна «аньыы» (грех) диэн тыллар тустарынан этиитэ аһара барыылаах курдук. Дьон ити тыллары араарар уонна тус-туспатык суруйар да эбит буоллахтарына, итиннэ улахан алдьархай суох. Айыы сирэ, дьоно диэн сырдык өйдөбүлтэн аньыы (грех, баҕар христианскай тардыылаах да буоллун) утары суолталаах өйдөбүлү атыннык саҥарар уонна суруйар куһаҕана суох буолуо этэ. Дьиҥэр итиннэ, быһыыта айаҕынан саҥарыллар «й» дорҕоон (билигин саха алфабитыгар суох, урут латыынныы эрдэҕинэ баара, j диэн уратытык бэлиэтэнэрэ) «буруйдаах» быһыылаах. Ити дорҕоон билиҥҥи «й» уонна «нь» икки ардынан саҥарыллара. Оччоҕо тыл үөрэҕин быһыытынан эттэххэ, «й» дорҕоон сорох ардыгар «нь»-нан солбуллара оннук соһуччута суох. Биир бэйэм хоһооммор айыыны аньыыттан араарарга биирин айыы, иккиһин аньыы диэн суруйабын, чуолкайдыыбын, чопчулуубун. Билиҥҥи орфографияҕа ити киирбэтэҕин да иһин, араарар, тылы бутуйбат, онон суолталарын дьэҥкэрдэр ордук дии саныыбын.

Ыстатыйа ыччакка туһуламмыт, иитэр-үөрэтэр суолталаах. Мин көрүүбэр куһаҕана суохтук суруллубут. Арай ити «аньыы» диэн тылы, баҕар, тутуһуохха сөп буолуо. Ол эрээри Каженкин ойбон алларар курдук биир точкаҕа охсон, бары үлэлэрин чопчулуур идэлээх, бэйэтэ туспа көрүүлээх. Ол көрүүтүн мөккүөрдээх соҕустук эппит да буоллаҕына, ол кини автор быһыытынан бырааба. Бу кылгас ыстатыйатыгар ити кэннэ киһи омнуолуоҕа суохха дылы.

Н.Винокуров-Урсун. 27.10.09. (2,6).

Айыы сирэ, дойдута диэн өлбүттэр дойдулара ааттанарын Н.Винокуров билбэт. Тыыннаах Орто дойдуга олорор дьону өлбүттэр дойдуларыгар, Үөһээ дойдуга таһаара сатыыр.

Суруйааччы ону-маны өйүттэн булан кумааҕыга суруйбута айыыны оҥоруу буолбатах. Онно айыыны оҥорууга бэлэмнэнии эрэ буолар уонна айар диэн сахалыы тылынан этиллэрэ таба буолар.

Тыл үөрэҕэ өй-санаа үөрэҕэ буолбатах. Тыл үөрэхтээхтэрин быһаарыылара барылара үрдүттэн, саба быраҕан ылыллыбыт быһаарыылар. Тыл үөрэхтээхтэрэ айыы диэн тылбыт суолтатын толору билбэттэр, итини тэҥэ сахаларга туттуллар диэн киллэрбит «сонун» диэн тыллара дьон өйүн-санаатын буккуйар, солумсах буолууну улаатыннарар быһыы буоларын бу дьон өссө да билэ иликтэр.

Олус былыргы кэмнэргэ дьон үчүгэйи уонна куһаҕаны арааран билэ иликтэринэ айыы уонна абааһы диэн икки аҥы арахсыыны тутуһаллара, бэйэ- бэйэлэрин кытта өстөһөллөрө, оннооҕор сиэһэллэрэ. Кэлин айыы дьоно бэйэлэрэ үчүгэйдэр уонна куһаҕаннар диэн икки аҥы арахсыбыттарын, үчүгэй киһи таҥара Христос үөскээбитин биһиги суруйааччыларбыт өссө да билэ иликтэр. Ол барыта бэйэлэрэ быһаарар өйө-санаата суохтарыттан, атыттары, олоҥхо кэмин саҕанааҕы дьону үтүктэ сатыылларыттан тахсар.

Айыы диэн тылбыт икки аҥы өйдөбүлү холбуу иҥэринэн сылдьарын суох оҥоро сатааһын өй-санаа тиийбэтин, үчүгэйи уонна куһаҕаны араарыыны билбэт буолууну биллэрэр. Бу барыта эстибит сэбиэскэй былаас салайааччылар оҥороллоро барыта «үчүгэйдэр» диэн балыйа сылдьыбытын сабыдыала буолар. Бэйэлэрин үчүгэй эрэ курдук сананар тыл үөрэхтээхтэрэ, суруйааччылар, учуонайдар сахалар итэҕэллэригэр буккууру киллэрэ сылдьаллар.

Суругу-бичиги былыргы кэмнэртэн ыла үөрэппит, сааһырбыт Н.Винокуров сахалыы айыы диэн тыл бэйэтэ «грех» диэн нууччалыы тылга сөп түбэһэрин, сахаларга «Айыыны оҥорума» оҕолору үөрэтэр аналлаах үөрэх былыргыттан баарын билэр буолуон сөп этэ да билбэт курдук туттунар. Улаатан истэҕинэ оччотооҕу кэм кыыс оҕолорун курдук «күөх оту тосту үктээбэт» аһара көрсүө, сэмэй оҕо эбитин биллэрэр.

Суруйааччы суруйуута төһө даҕаны үчүгэй өрүтэ элбэҕин иһин «ай» диэн өй-санаа тутулуктарын быһаарар тылбытын икки аҥы; айыы уонна "аньыы" диэннэргэ араара сатыыра өй-санаа өйдөбүллэригэр сөп түбэспэт, улахан сыыһа.

Ай диэн тыл үөскээбит тутулуга – өй-санаа быһаарыыларынан таба быһаарыллар. Айыы диэн тылбыт “Туох барыта икки өрүттээх” диэн этиигэ сөп түбэһэн икки утарыта хайысхалаах өйдөбүллээх; үчүгэйдээх уонна куһаҕаннаах. Киһи үчүгэйи эбэтэр куһаҕаны оҥорон кэбиһэр кыаҕын толору быһаарар. Сахалар былыр-былыргыттан саха тыла үөскүөҕүттэн өй-санаа тутулуктарын билэллэрин биллэрэр.

Айылҕаҕа үөскүүр тыастары, дорҕооннору үтүктүүттэн киһи саҥара үөрэммитэ дакаастанар. «Кыр» диэн кыра таас алдьанар тыаһа, «ыы» диэн ытааһын дорҕооно уонна «ыс» диэн ыһар, тарҕатар дорҕоон холбоһоннор кырыыс диэн куһаҕан дьайыылаах тылы үөскэтэллэр.

Суруйааччыларбыт дорҕоон киһиэхэ дьайыытын букатын да билбэттэр. “Ы” дорҕоон хатыланан “ыы” диэҥҥэ уларыйдаҕына ытааһын үөскээн тахсарын биир да поэт, тыл үөрэхтээҕэ билбэт. Кыра оҕо “ыы” диэн саҥара оонньоотоҕуна эбэбит Лөкүө тохтото охсор этэ уонна: “Бу оҕо ытыыра чугаһаабыт” диэн быһаарара. Оҕо эбиэккэ тиийбэккэ ытаан, кыҥкыйдаан барара баар этэ.

Айыы диэн тылбыт “ыы” диэн ытааһын дорҕоонунан бүтэрэ бу тыл куһаҕана элбэҕин быһаарар, илэ көрдөрөр. Бу тылы сатаан туттубат, улаханнык саҥарар дьон тыл куһаҕан дьайыытыгар хайаан да түбэһиэхтэрэ.

Туһаныллыбыт литература.

1. "Саха сирэ. Эдэр саас" хаһыат. 15.07.2009.

2. "Саха сирэ. Эдэр саас" хаһыат. 27.10.2009.